Η μελέτη των αρμενικών επωνύμων προκαλεί ενδιαφέρον, καθώς ουσιαστικά κάθε πτυχή του αρμενικού πολιτισμού αντικατοπτρίζεται σε αυτά.
Τα αρμενικά επώνυμα στην πλειονότητά τους έχουν την κατάληξη –ιάν, που σημαίνει γιος του... Ωστόσο, κάποιοι Αρμένιοι της διασποράς την έχουν αλλάξει προκειμένου να ενσωματωθούν ευκολότερα στις κοινωνίες όπου ζουν.
Έτσι στην Τουρκία η κατάληξη –ιάν αντικαθίσταται συχνά με την –ογλού, ενώ στη Ρωσία με την –οφ ή –οβ, παράδειγμα ο Γκάρυ Κασπάροφ ή ο Σεργκέι Παρατζάνοβ. Βέβαια κάθε επώνυμο που καταλήγει σε –ιάν δεν είναι αποκλειστικά αρμενικό, καθώς αντίστοιχη κατάληξη έχουν ενίοτε και ονόματα Ιρλανδών, Περσών, Άγγλων, Φιλιππινέζων ή άλλων λαών.
Τα αρμενικά επώνυμα στην πλειονότητά τους έχουν την κατάληξη –ιάν, που σημαίνει γιος του... Ωστόσο, κάποιοι Αρμένιοι της διασποράς την έχουν αλλάξει προκειμένου να ενσωματωθούν ευκολότερα στις κοινωνίες όπου ζουν.
Έτσι στην Τουρκία η κατάληξη –ιάν αντικαθίσταται συχνά με την –ογλού, ενώ στη Ρωσία με την –οφ ή –οβ, παράδειγμα ο Γκάρυ Κασπάροφ ή ο Σεργκέι Παρατζάνοβ. Βέβαια κάθε επώνυμο που καταλήγει σε –ιάν δεν είναι αποκλειστικά αρμενικό, καθώς αντίστοιχη κατάληξη έχουν ενίοτε και ονόματα Ιρλανδών, Περσών, Άγγλων, Φιλιππινέζων ή άλλων λαών.
Γενικά, τα αρμενικά επώνυμα διακρίνονται στις ακόλουθες πέντε ειδικές κατηγορίες, ανάλογα με αυτό που υποδηλώνουν:
Αριστοκρατική τάξη
Στην αρχαϊκή αρμενική αριστοκρατία, την τάξη των Ναχαράρ με περσικές καταβολές, πολλά επώνυμα είχαν την κατάληξη –ουνί.
Οι περισσότερες από αυτές τις οικογένειες αφανίστηκαν με το πέρασμα των αιώνων, κάποιες όμως, όπως οι Σασουνί, έχουν επιζήσει μέχρι τις μέρες μας.
Οι περισσότερες από αυτές τις οικογένειες αφανίστηκαν με το πέρασμα των αιώνων, κάποιες όμως, όπως οι Σασουνί, έχουν επιζήσει μέχρι τις μέρες μας.
Πρόγονοι
Πολλά αρμενικά επώνυμα προέρχονται από τα κύρια ονόματα κάποιων προγόνων, όπως Ταβιτιάν, ο γιος του Ταβίτ ή Κρικοριάν ο γιος του Κρικόρ. Μέχρι το 19ο αιώνα όλα σχεδόν τα ονόματα είχαν θρησκευτική ρίζα, συνεπώς τα περισσότερα επώνυμα έχουν ανάλογο περιεχόμενο.
Γεωγραφική καταγωγή
Κάποια επώνυμα βασίζονται στη γεωγραφική καταγωγή της οικογένειας και έχουν την τουρκική κατάληξη –λιάν ή την αρμενική -τσιάν.
Τυπικά παραδείγματα είναι το Ουρφαλιάν από την Ούρφα και το Βανετσιάν από το Βαν. Τέτοια επώνυμα δίνονταν συνήθως σε μετανάστες από διάφορες περιοχές της Αρμενίας.
Τυπικά παραδείγματα είναι το Ουρφαλιάν από την Ούρφα και το Βανετσιάν από το Βαν. Τέτοια επώνυμα δίνονταν συνήθως σε μετανάστες από διάφορες περιοχές της Αρμενίας.
Επάγγελμα
Πολλά επώνυμα προέρχονται επίσης από το επάγγελμα κάποιου προγόνου. Αυτά δημιουργήθηκαν κυρίως από τους φοροεισπράκτορες, που ήθελαν να προσδιορίζουν την ταυτότητα κάθε πολίτη για φορολογικούς λόγους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Νατζαριάν ο γιος του ξυλουργού. Πολλές από τις ονομασίες των επαγγελμάτων δεν είναι αρμενικές, επειδή ο φοροεισπράκτορας –συνήθως Τούρκος, Πέρσης ή Άραβας ή άλλης εθνικότητας-, χρησιμοποιούσε τη μητρική του γλώσσα. Το επώνυμο Μπογιατζιάν, λόγου χάρη, έχει ως ρίζα τον αραβο-τουρκικό όρο «μπογιατζί» που σημαίνει αυτός που βάφει.
Συχνά τα επώνυμα αυτής της κατηγορίας χρησιμοποιούνται και στις δύο μορφές, δηλαδή τόσο με αρμενική όσο και με ξένη ρίζα, όπως το Τερτσαγκιάν ή Τερζιάν –τερτσάγκ στα αρμενικά και τερζί στα τουρκικά σημαίνει ράφτης. Άλλο παράδειγμα το Βοσκεριτσιάν ή Κουγιουμτζιάν, βασισμένο στη λέξη χρυσοχόος στις δύο γλώσσες.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Νατζαριάν ο γιος του ξυλουργού. Πολλές από τις ονομασίες των επαγγελμάτων δεν είναι αρμενικές, επειδή ο φοροεισπράκτορας –συνήθως Τούρκος, Πέρσης ή Άραβας ή άλλης εθνικότητας-, χρησιμοποιούσε τη μητρική του γλώσσα. Το επώνυμο Μπογιατζιάν, λόγου χάρη, έχει ως ρίζα τον αραβο-τουρκικό όρο «μπογιατζί» που σημαίνει αυτός που βάφει.
Συχνά τα επώνυμα αυτής της κατηγορίας χρησιμοποιούνται και στις δύο μορφές, δηλαδή τόσο με αρμενική όσο και με ξένη ρίζα, όπως το Τερτσαγκιάν ή Τερζιάν –τερτσάγκ στα αρμενικά και τερζί στα τουρκικά σημαίνει ράφτης. Άλλο παράδειγμα το Βοσκεριτσιάν ή Κουγιουμτζιάν, βασισμένο στη λέξη χρυσοχόος στις δύο γλώσσες.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα
Τα πιο πολύπλοκα και παράξενα επώνυμα είναι αυτά που βασίζονται σε κάποιο ιδιαίτερο γνώρισμα ενός προγόνου, όπως το Τοπαλιάν, ο γιος του κουτσού, του ανάπηρου, ή το Ντιλσιζιάν, ο γιος του μουγκού. Σε αρκετά από τα επώνυμα αυτής της κατηγορίας δεν είναι σαφές τι υπονοούν, εκτός αν είναι γνωστοί οι λόγοι της γέννησής τους. Για παράδειγμα το Ντιλσιζιάν υποδηλώνει ότι οι Τούρκοι είχαν κόψει τη γλώσσα ενός από τους προγόνους της οικογένειας, επειδή μίλησε αρμενικά.
Τα επώνυμα αυτού του είδους δεν αναφέρονται πάντα σε φυσικά χαρακτηριστικά, αλλά μπορεί να αντανακλούν την προσωπικότητα ή την κοινωνική θέση κάποιου. Μελικιάν σημαίνει ο γιος του πρίγκιπα.
Ορισμένα επώνυμα παίρνουν το πρόθεμα Ντερ (ή Τερ), που υποδηλώνει την ύπαρξη ενός ιερέα μεταξύ των προγόνων της οικογένειας. Για παράδειγμα η οικογένεια του ιερέα Σαρκίς έδωσε το επώνυμο Ντερ Σαρκισιάν στις επόμενες γενιές.
Τα επώνυμα των δύο τελευταίων κατηγοριών διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των περιοχών της Ανατολικής και Δυτικής Αρμενίας, επειδή τα πρώτα έχουν συχνά περσικές, γεωργιανές ή ρωσικές ρίζες ενώ τα δεύτερα τουρκικές, αραβικές ή ελληνικές.
Στην εποχή μας αρκετά επώνυμα αλλάζουν ή μικραίνουν για να διευκολυνθεί η προφορά τους από τους μη Αρμενίους. Συχνά παραλείπεται η κατάληξη –ιάν, οπότε δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Ακόμη κι έτσι όμως, ένας προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να μαντέψει σωστά.
Τα επώνυμα αυτού του είδους δεν αναφέρονται πάντα σε φυσικά χαρακτηριστικά, αλλά μπορεί να αντανακλούν την προσωπικότητα ή την κοινωνική θέση κάποιου. Μελικιάν σημαίνει ο γιος του πρίγκιπα.
Ορισμένα επώνυμα παίρνουν το πρόθεμα Ντερ (ή Τερ), που υποδηλώνει την ύπαρξη ενός ιερέα μεταξύ των προγόνων της οικογένειας. Για παράδειγμα η οικογένεια του ιερέα Σαρκίς έδωσε το επώνυμο Ντερ Σαρκισιάν στις επόμενες γενιές.
Τα επώνυμα των δύο τελευταίων κατηγοριών διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των περιοχών της Ανατολικής και Δυτικής Αρμενίας, επειδή τα πρώτα έχουν συχνά περσικές, γεωργιανές ή ρωσικές ρίζες ενώ τα δεύτερα τουρκικές, αραβικές ή ελληνικές.
Στην εποχή μας αρκετά επώνυμα αλλάζουν ή μικραίνουν για να διευκολυνθεί η προφορά τους από τους μη Αρμενίους. Συχνά παραλείπεται η κατάληξη –ιάν, οπότε δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Ακόμη κι έτσι όμως, ένας προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να μαντέψει σωστά.
Επιμέλεια: Άννα Καζαντζιάν