Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΗ.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΥ ΕΠΙΒΙΩΣΑΝ---------

Στο Βυζάντιο τους κλέφτες, τους δειλούς, τους μέθυσους, τους μοιχούς, τους προδότες και άλλους, είτε ήταν απλοί πολίτες είτε εξέχουσες προσωπικότητες, τους διαπόμπευαν.......

Η διαπόμπευση ήταν περιαγωγή του τιμωρουμένου συνηθως καθισμενου αναποδα σε ενα γαιδαρο....
Η περιαγωγη αυτη λεγονταν και συγυρισμα. Η εκφραση 'θα σε συγυρίσω' σημαινει θα σε διαπομπευσω και οχι 'θα σε τακτοποιησω' οπως πιστευουν οι περισσοτεροι. Στο μεσαιωνα και ιδιαιτερα στην Κρητη λεγονταν και γιβεντισμα (κατα Ανδ. απο το γαλλικο μεσαιωνικο gibet=σταυρος, ενω κατα Ξανθ απο το τουρκικο güvenmek=εξευτελίζω ) πρβλ. γιβεντισμένη
Η διαπόμπευση σε πλατείες και δρόμους ήταν από τα πιο αγαπημένα θεάματα των βυζαντινών.Είναι αυτό που λέμε "είδα τις πομπές σου", και ο χαρακτηρισκος καποιου ως "μπομπή" .
Πράξη πρώτη: Τα ΠροκαταρτικάΗ διαπομπευση ειχε νομικο ερισμα. Οι ποινες που προεβλεπαν οι Νεαρες του Ιουστινιανου και που τις βρισκουμε και στην Εξάβιβλο του Αρμενοπούλου αναφεραν : "τυπτομενος και κουρευομενος, εξοριζεσθω" [Αρμ passim] αλλα και [Αρμ 350] "κουρά και πομπή σοφρωνιζεσθαι" .
Η καμπανα της εκκλησιας σημαινε για την συγκεντρωση του πληθους (πρβλ. του "βαρεσαν, ή του εριξαν, καμπανα"). Πολλες φορες η κληση για συγκεντρωση του φιλοθεάμονος κοινου γινοταν με βουκινο ('το εκανε βουκινο').
Η πρώτη πραξη της "τελετής" διαπόμπευσης ήταν το κούρεμα, το οποίο ήταν πολύ μεγάλη προσβολή για τον ένοχο. Το «κουρεύω» οι βυζαντινοί το έλεγαν και «κουράζω». Είναι συνηθισμένη η φράση: "τον τάδε εκούρασαν μοναχόν".
Η διαπόμπευση εκτός από εξευτελιστική διαδικασία ήταν και ιδιαίτερα κοπιώδης γιατί τον τιμωρημένο, κατα τη διάρκεια της "τελετής", τον χτυπούσαν κιόλας. Απο τότε το «κουράζω» έγινε συνώνυμο του «καταπονώ».
Από κει βγαίνουν και οι φράσεις «Άντε να κουρεύεσαι» ή «Αστον να κουρεύεται» που σημαίνουν ότι κάποιος είναι τόσο αχρείος ώστε του αξίζει το κούρεμα (δηλ. η διαπόμπευση). Ο τιμωρημενος γινοταν σαν " κουρεμενο γιδι"' ή "κουρόγιδο" που αργοτερα ματατράπηκε σε κορο(γ)ιδο> και μετα σε "κοροϊδο" .
Όταν ο ένοχος είχε διαπράξει πολύ μεγαλύτερο παράπτωμα, όπως συνομωσία κατά του Αυτοκράτορα ή προδοσία, τότε πριν την «πομπή» του τον τύφλωναν. Δηλαδή είχε και μούτζες (βλ. Παρακατω) και τύφλες.

Με μια λέξη ήταν «μουρτζότυφλος» ή «μούρτζουφλος» (Παρατσούκλι και του Αυτοκράτορα Αλέξιου Ε' Δούκα επειδη τα ματια του ηταν βαθειά μεσα στις κογχες τους και σκεπαζονταν με πυκνα φρυδια και τον εκαναν να μοιαζει με τυφλωμένο. Ισως και να ηταν αξιος του ονοματος ).Συνήθως και τωρα οταν μουντζωνουμε λεμε προς ενίσχυση "Τυφλα!" ή "Τυφλα στά μάτια σου!". Η εκφραση δεν κοιτάς την τυφλα σου (δηλ . τις δικες σου μπομπές=ντροπές) μοιαζει κυριολεκτικα οξύμωρη. Με την παραπανω μεταφορικη εννοια ομως ειναι απολυτως λογικη.
Διακοσμηση του τιμωρουμενου γινοταν με κουδουνια (κυπριά από τα προβατα) και απο κει υπαρχει η εκφραση " τον πηραν με της μπομπης τα κουδουνια".. Θυμηθητε και αντιστοιχα αποκρηατικα ντυσιματα στα χωριά οπου κουδουνια κρεμασμενα στο λαιμο αυξανουν την γελοιοτητα.

Το λεγομενο ασθενες φυλλο ειχε μεγαλυτερο ποσοστο συμμετοχης στις διαπομπευσεις , ιδιως λογω της μοιχειας.
Ετσι η διαπομπευθεισα ονομαζονταν μπομπεμενη ή βαρύμπομπη (διαιασθάνομαι οτι το αττικο τοπωνυμιο " Βαρυμπόμπη" θα δοθηκε απο καποια τετοια δυστυχισμενη που αποφασισε μετα την διαμπομπευση να καταφυγει στην ερημιά ως κοινωνικως αποβλητη.
Η ετυμολογικη ερμηνεια για την προελευση απο καποιο αλβανό ΜΠΟΜΠΗ δεν μου φαίνεται λογικη). Η διαπομπευση της μοιχαλίδας φαινεται οτι επεζησε και μετα την πτωση του Βυζαντιου και την Τουρκοκρατία.
Υπαρχει παροιμια που λεει : Οποια δεν καθεται καλά και κανει εργολαβια: στο γαιδαρο και στον παπα και την αστυνομια. Ο εστι μεθερμηνευομενον: Οποια πηγαινει με αλλους αντρες (η εργολαβια σημαινε ερωτοτροπια, αφου προεβλεπε συχνη περιδιαβαση απο το σπιτι του εραστη/ερωμενης σαν τον εργολαβο που κανει επιμετρηση για την επισκευη σπιτιου) , ο γαιδαρος σημαινε την διαπομπευση, ο παπας την ηθικο-θρησκευτικη τιμωρια (επιτιμια, αφορισμος) και η αστυνομια την ποινικη διωξη.
Αλλη ηπιοτερη ποινη ήταν το σημάδεμα με πυρωμενο σιδερο (δια πυρος και σιδηρου). Ο τιμωρούμενος εκαυτηριάζετο για τήν διαγωγη του ή συμεριφορά του. Λεξη που την χρησιμοποιουμε και σημερα. Μια πιο σπανια εκφραση (Βλ. Π.Δελτα: "Ο Τρελαντώνης") "μουτρο για σιδέρωμα" και ισως και το σκετο μουτρο να εχουν τη ριζα τους σε αυτη την μορφη τιμωριας.
Αλλες ποινές που προηγουντο της διαπομπευσης ηταν η ρινοκοπία (κοψιμο της μυτης) (πρβλ. Επωνυμα Ασημομύτης και Κηρομύτης που παιρναν οι ρινοτμητοι επειδή αντικαθιστουσαν αργότερα με τεχνητή την κομμενη μυτη τους), ή καυλοκοπία για τους αλογευομενους ανδρες (κτηνοβάτες) δεν ξερουμε αν ειχε τεχνικη αντικατασταση.
Πράξη δεύτερη - Διαδικασία.Για να διασκεδάσουν το κοινό που παρακολουθούσε τη διαπόμπευση και να γελοιοποιήσουν τον τιμωρούμενο, άλειφαν το πρόσωπό του με ένα είδος καπνιάς (φούμο), την «ασβόλη». Τον «αποσβόλωναν». Το ρήμα «αποσβολώνω» είναι αντίστοιχο του αρχαίου «προπηλακίζω». Σύμφωνα με το λεξικό Σουίδα, «Προπηλακισμός: ύβρις είρηται δε από τον πηλόν επιχρίεσθαι τα πρόσωπα των ατιμίαν και ύβριν καταψηφιζομένων».Σχετικές φράσεις το "έμεινε αποσβολωμένος", "έφυγε αποσβολωμένος" κ.λ.π.
Η διαπομπευση γινοταν στα φόρα δηλ. στις αγορές (απο το Λατινικο forum και πληθυτικος fora) αλλα και στο αμαφιθεατρο-ιπποδρομο, και στους δρομους και τις πλατειες.
Δεν βγαζουμε λοιπον κατι (πχ. απλυτα) ή ανθρωπο στη φόρα αλλα "στα φόρα". Επομένως η συνηθισμενη εκφραση "θα τα βγαλω ολα στη φορα" ειναι λαθος.
Κατα το συγυρισμα ο διαπομπευομνος καθονταν αναποδα σε γαιδαρο (απο εκει το "θα σου χέσω το γαιδαρο") και οι φιλαθλοι του πετουσαν περιττωματα ζωων και παλαια ρακη (πατσαβούρες) (Βλ. Ξανθ. σ.148 λ. γιβεντιζω οπου πατσαουριάζω= συνων. του γιβεντιζω). Γινοταν μια διακωμωδηση της γαμηλιας τελετης οπου χορευαν οι θεατες το χορο των μανδηλιων (εκφραση:της μπομπης τα μαντηλια) Ο κουρεμενος διαπομπευομενος (κουτρούλης =με κούτρα ως τρουλος) ηταν ο γαμπρος., και η ολη "παρασταση" λεγονταν του κουτρουλη ο γαμος. Οι σοβαρες διαμπομευσεις μεγαλοσχημων γινοταν στο (αμφι)θεατρο.
Ο διαπομπευομενος τοτε λεγαν οτι εθεατριζετο. Γιναμε "θεατρο" σημαινει: "βγηκαμε στο αμφιθεατρο" δηλ. ρεξιλευτηκαμε.Την «ασβόλη» την έλεγαν και «μούτζα» που σημαίνει μουντό χρώμα αλλά και παλάμη μουτζουρωμένη από στάχτη. Προέρχεται ίσως από το «μούζα = μαυρίλα» ή από το μούντα, μουντός.Την ασβόλη την έπιαναν με όλη την παλάμη και την άλειφαν στο πρόσωπο με ανοιχτά τα δάχτυλα. Έτσι προέκυψε, η παλάμη με ανοιχτά δάχτυλα, να είναι υβριστική χειρονομία.Σχετικές φράσεις είναι «κοίτα μη με μουτζουρώσεις = κοίτα μη με προσβάλεις» ή «έφυγε μουτζουρωμένος= έφυγε ντροπιασμένος»
Οσοι την γλυτωναν, οι αθωούμενοι, εβγαιναν (απο το δικαστηριο) ασπροπροσωποι.
Πραξη Τριτη - Ο επίλογος
Ηταν αραγε σοφρωνιστικος ο χαρακτηρας των διαπομπευσεων;
Ο Ιουστινιανός ο Β΄,669-711, γνωστος ως Ρινότμητος, Βυζαντινος Αυτοκράτορας της Δυναστειας του Ηρακλειου, βασιλεψε απο το 685 μεχρι το 695 και ξανα απο το 705 to 711 και δεν φαινεται να ντραπηκε απο την διαπομπευση του αλλα μαλλον αποθρασυνθηκε. Δεν μας παραξενευει γιατι οι Βυζαντινοι ειχαν σωρεια αυτοκρατορων με αρκετα εξευτελιστικα παρωνυμια οπως Μονομαχος, Μεθυσος, Κοπρωνυμος.
Μετα την διαπομπευση ο διαπομπευθεις:
ή εξοριζονταν, de jure, γιατι ο νομος το προεβλεπε, ή de facto, γιατι καταντουσε περιγελως των συντοπιτων του.
μεταλλιζονταν (στα μεταλεία σε καταναγκαστικα εργα)
ή κλεινοταν σε μοναστηρι
ή καταδικαζονταν σε καταναγκαστικη κωπηλασια (κάτεργο) στις γαλέρες του πλωίμου (του Στόλου). Τοτε λεγοταν κατεργάρις. Η κωπηλασια ηταν σε βαρδιες με καποια ολιγολεπτα διαλειματα. Μετα ακουγονταν η φωνη του ναυκληρου "καθε κατεργαρις στον παγκο του"
Τα επιζησαντα επωνυμα Κηρομυτης, Ασημομυτης, Κουλοχέρης (Χειρότμητος), Σιδερωμένος (καυτηριασθεις δια σιδήρου) δηλωνουν οτι πολλοι που υπεστησαν την τιμωρια και τον εξευτελισμο αλλα εξακολουθησαν να ζουν "εν κοινωνια" η οποια τους εδωσε και το παρατσουκλι.
Ένας από τους μεγάλους του Ρεμπέτικου, ηταν και ο Στέλιος Κηρομύτης. «Άρχοντας» στο ντύσιμο, και στους τρόπους, έγραψε ιστορία στο ρεμπέτικο.Μια θρυλική μορφή του ρεμπέτικου! Ο Κηρομύτης γεννήθηκε στον Πειραιά, το 1903. Ο πατέρας του έπαιζε μπουζούκι για το κέφι του, και ήταν φυσικό να ακολουθήσει τα χνάρια του πατέρα και ο γιος.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[Σιμ] Κυριάκου Σιμόπουλου, "Βασανιστήρια και εξουσία. Από την Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την Τουρκοκρατία ως την εποχή μας", ΑΘήνα 1987.
[Κουκ] Φαίδωνος Κουκουλέ,"Βυζαντινων βιος και πολιτισμος", Τομ. Γ Σελ 184 - 208 ,
[Αρμ] Κωνσταντινου Αρμενοπουλου, "Πρόχειρον Νομων ή Εξάβιβλος", Εκδ. ΔΩΔΩΝΗ, Αθηνα 1971
[Ανδ] Ν.Π. Ανδριώτη, "Ετυμολογικο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής"
[Ξαν] Αντώνιος Ξανθενακης - "Λεξικο ερμηνευτικο και Ετυμολογικο του Δυτικοκρητικού Ιδιώματος",Πανεπιστημιακες εκδσεις Κρήτης, Ηρακλειο 2001

www.stougiannidis.gr