ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ

"Το να ζεις τη Σοφία είναι περισσότερο σημαντικό από να τη γνωρίζεις"

Η μελέτη του έργου του Επίκτητου γεμίζει, τον αναζητητή της σοφίας, με ενθουσιασμό, με χαρά αλλά και με περίσκεψη. Το έργο του Επίκτητου δεν είναι διαφορετικό από όλων των άλλων Στωικών, όσον αφορά τις αρχές και το γενικότερο ιδεολογικό υπόβαθρο του Στωικισμού. Αυτό που διαφοροποιεί τον λόγο του Επίκτητου είναι η δύναμη του παραδείγματος, η θέρμη των διδασκαλιών του και η νοητική του οξυδέρκεια. Κάνει τον Στωικισμό όχι μόνο ένα φιλοσοφικό αλλά ταυτόχρονα μυστικιστικό, μέχρι σχεδόν και θρησκευτικό σύστημα. Ζωντανεύει τα ηρωικά και φιλοσοφικά πρότυπα και τα παρουσιάζει στους απλούς ανθρώπους για να συγκριθούν μεταξύ τους με σκοπό να ξυπνήσει ο ήρωας που έχει ο κάθε άνθρωπος μέσα του.

Ο Επίκτητος, από την Ιεράπολη της Φρυγίας, (50 - 120 μ.Χ.) είναι ένας από τους κύριους φιλοσόφους της Νέας Στοάς μαζί με τον Σενέκα και τον Μάρκο Αυρήλιο. Η ιδιαιτερότητά του, όμως, έγκειται στο γεγονός ότι ανήκε στην τάξη των δούλων (όπως και οι γονείς του) και μόνο σε περασμένη ηλικία έγινε απελεύθερος. Παρακολούθησε εν’ όσo ήταν δούλος, μαθήματα Στωικισμού, από έναν γνωστό φιλόσοφο της εποχής, τον Μουσώνιο Ρούφο και ασπάστηκε με θέρμη τις αρχές της Στωικής φιλοσοφίας.

Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Δομιτιανού, όπου οι φιλόσοφοι κατηγορήθηκαν και εξορίστηκαν ως ύποπτοι φιλοδημοκρατικισμού, ο Επίκτητος μεταβαίνει στην Νικόπολη της Ηπείρου, όπου πάμπτωχος ζει το υπόλοιπο της ζωής του, διδάσκοντας σε πολυπληθές ακροατήριο.

Η διαβίωσή του γινόταν πιο δύσκολη από το γεγονός ότι ήταν κουτσός (κατά μία εκδοχή εξαιτίας ρευματικής νόσου και κατά άλλη εκδοχή λόγω κακοποιήσης από τον προηγούμενο κύριό του). Ο λόγος και το παράδειγμα της ζωής που έδινε, συγκίνησαν πολύ κόσμο και έγιναν αιτία να σχηματιστεί ένας κύκλος μαθητών, από όλα τα μέρη του ελληνιστικού κόσμου.

Χαρακτηριστικό της λατρείας που του έδειχναν οι μαθητές του είναι ότι, μετά τον θάνατό του, κάποιος μαθητής του πλήρωσε τρεις χιλιάδες αττικές δραχμές για να αγοράσει ένα πήλινο λυχνάρι που χρησιμοποιούσε ο Επίκτητος.

Ο Φλάβιος Αρριανός, ένας από τους πιστούς μαθητές του, συνέθεσε μέσα από τις σημειώσεις των μαθημάτων 2 έργα που αποτελούν τον κορμό της προφορικής διδασκαλίας του Επίκτητου, τις “Διατριβές” που αποτελούνται από 8 τόμους (οι 4 μόνο έχουν σωθεί) και το “Εγχειρίδιο” που αποτελεί την επιτομή των κυριοτέρων διδασκαλιών που αναφέρονται μέσα στις “Διατριβές”.

Η θρησκευτικότητα που διαπνέει τον λόγο του Επίκτητου και η αμεσότητα των συμβουλών του, που αναφερόταν σε προσιτά και καθημερινά ηθικά προβλήματα της εποχής του, έγιναν η αφορμή να χρησιμοποιηθούν, τα έργα του, και από Χριστιανούς μοναχούς (αφού πρώτα γινόταν η αναγκαία προσαρμογή στα χριστιανικά δόγματα).

Ο Επίκτητος δεν μπορούμε να πούμε ότι καινοτομεί ή ότι αναθεωρεί την Στωική διδασκαλία. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι σφραγίζει, με την δύναμη του νου του και την οξυδέρκεια της παρατήρησής του, την εποχή του, προσανατολίζοντας το δυναμικό της φιλοσοφίας προς τα ανθρώπινα συνηθισμένα προβλήματα. Εξαιτίας αυτής του της ικανότητας, λέγεται ότι μπορούσε να γεννήσει ότι αισθήματα ήθελε στους ακροατές του. Γι’ αυτό και ο γραπτός λόγος του, παρμένος από σημειώσεις που δεν κρατούν και δεν ακτινοβολούν όλη την δύναμη του προφορικού λόγου, είναι ακατάλληλος πολλές φορές για να αποδώσει το μεγαλείο των μηνυμάτων του.

Στο παρόν μικρό άρθρο θα παραθέσουμε μερικά μόνο αποσπάσματα από την διδασκαλία του Επίκτητου, που αφορούν τις θέσεις του για τον Θεό τον άνθρωπο και την μετά θάνατον ζωή..

O ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

“Nα η αρχή της φιλοσοφίας: Η συνείδηση της διαμάχης των ανθρώπων μεταξύ τους, η αναζήτηση της προέλευσης της διαμάχης, η καταδίκη της απλής γνώμης, η δυσπιστία προς αυτήν την άποψη και κάποια έρευνα για το αν η άποψή μας είναι σωστή ή λάθος, και η ανεύρεση κάποιου κανόνα, όπως ανακαλύψαμε την ζυγαριά για να μετράμε τα βάρη ή την στάθμη, για να κρίνουμε το ίσιο και το στραβό.” Β/ια,13.

ΖΩΗ - ΘΑΝΑΤΟΣ - ΜΕΤΕΝΣΑΡΚΩΣΗ

Οι συμβουλές του Επίκτητου για το θέμα της ζωής και του θανάτου είναι πολλές στα έργα του. Μια από τις πιο βασικές φροντίδες του είναι να εξοικειώσει τον άνθρωπο με τις δυσκολίες της ζωής, την ματαιότητα των υλικών αγαθών, το εφήμερο των σχέσεων. Έτσι τον εξοικειώνει και με την ιδέα του θανάτου, έτσι ώστε να μην φαντάζει τρομερή και άδικη αλλά απαραίτητη και λυτρωτική.Λέει ο Επίκτητος:

“Δεν είμαι αιώνιος. Άνθρωπος είμαι. Μέρος του όλου, όπως η ώρα της ημέρας. Πρέπει να έρχομαι, όπως η ώρα και να φεύγω, όπως η ώρα.” Β/ε,13.

ΘΕΟΣ & ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ο Επίκτητος, στο παρακάτω απόσπασμα έχει έναν φανταστικό διάλογο με έναν απλό άνθρωπο, ο οποίος εκφράζει τους καθημερινούς φόβους του, τις ελπίδες και τα παράπονά του. Ο Επίκτητος, εύστοχα και καυστικά, τον επαναφέρει στην ιδέα της πραγματικής σημασίας και αξίας της ζωής και προσπαθεί να επανακατευθύνει το νου και το συναίσθημα του συνομιλητή του, προς τους πραγματικούς στόχους της ζωής αλλά και του θανάτου:

“Ποιος είσαι εσύ και για ποιο σκοπό ήρθες στον κόσμο; Δεν είναι εκείνος που σ’ έφερε; Δεν είναι εκείνος που σου έδειξε το φως; Δεν σου έδωσε συντρόφους και αισθήσεις και λογική; Ως τί σε έφερε εδώ; Δεν σε έφερε ως θνητό; Για να ζήσεις μ’ ένα ταπεινό σαρκίο πάνω στην γη, να βλέπεις την διοίκησή του, να ακολουθείς την πομπή του, να συνεορτάζεις με εκείνον για λίγο; Δεν θέλεις λοιπόν για όσο σου επιτρέπεται και αφού θα έχεις κοιτάξει την πομπή και την πανήγυρη, όταν σε βγάλει, να πας να τον προσκυνήσεις και να τον ευχαριστήσεις για όσα άκουσες και είδες;

- “Όχι, ήθελα να μείνω ακόμα στην γιορτή.”

Ναι, και οι μύστες θέλουν να συνεχίζουν τις τελετές και οι θεατές, στην Ολυμπία θέλουν να βλέπουν τους άλλους αθλητές, αλλά η πανήγυρη έχει τέλος. Βγες, φύγε, με ευγνωμοσύνη και διακριτικότητα. Δώσε τόπο σε άλλους, πρέπει να έρθουν κι άλλοι, όπως ήρθες κι εσύ, κι όταν έρθουν πρέπει να έχουν χώρο, σπίτια, όλα τα χρειαζούμενα. Αν δεν φύγουν οι πρώτοι, τί θα απομείνει; Γιατί είσαι άπληστος; Γιατί είσαι ανικανοποίητος; Γιατί καταλαμβάνεις τον χώρο του κόσμου;” Δ/α 45-48.

ΘΕΟΣ

Η φιλοσοφία του Επίκτητου είναι βαθιά θρησκευόμενη. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι Χριστιανοί μοναχοί χρησιμοποιούσαν το “Εγχειρίδιο”, παραλλάζοντας μόνο τα σημεία που αναφερόταν σε πολλούς θεούς ή στον θεσμό των Μυστηρίων. Ο Θεός, για τον Επίκτητο, είναι ένας Θεός όλης της δημιουργίας. Είναι η γεννητική ,εμψυχωτική και οργανωτική δύναμη όλου του κόσμου. Ο άνθρωπος κατέχει μια ζηλευτή θέση σε αυτή την δημιουργία γιατί η ανθρώπινη ψυχική του φύση είναι συγγενική με την φύση του Θεού. Η διαφορά δύναμης, όμως, μεταξύ του Θεού και του ανθρώπου είναι τεράστια. Ο άνθρωπος μπορεί να εμψυχώσει και να κινήσει ελάχιστη από την ύλη που τον περιβάλλει. Ο Θεός, όμως, έχει υπό την επιρροή του το Όλον. Παρά το μεγαλείο του Θεού και την τεράστια απόσταση που τον χωρίζει από τον άνθρωπο, ο άνθρωπος δεν πρέπει να ανησυχεί γιατί κουβαλάει μέσα του τον Θεό, έναν εσωτερικό Θεό, όμως, που δυστυχώς αγνοεί.

Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΛΟΝ

“Καθώς, όμως, οι ψυχές μας είναι τόσο στενά δεμένες με τον Θεό, ως μόρια δικά του και μέρη προερχόμενα από αυτόν, ο Θεός δεν θα αντιλαμβάνεται κάθε κίνησή τους, σαν να ήταν δική του κίνηση και συμφυής με αυτόν;

Λοιπόν, εσύ έχεις την δυνατότητα να σκέφτεσαι για την θεία διακυβέρνηση και για όλα τα θεϊκά αντικείμενα καθώς και για τα ανθρώπινα. Ο Θεός, όμως, δεν θα είναι ικανός να παρατηρεί τα πάντα, να βρίσκεται παντού και σε επικοινωνία με τα πάντα;

Ο ήλιος μπορεί να φωτίζει μεγάλο τμήμα του σύμπαντος, αφήνοντας στο σκοτάδι πολύ μικρό τμήμα, όσο καλύπτει, δηλαδή, η σκιά της γης. Εκείνος, όμως, που δημιούργησε και κατευθύνει την πορεία του ήλιου που σε σύγκριση με το όλον δεν είναι παρά ένα μικρό τμήμα του Θεού, δεν θα έχει την δύναμη να αντιλαμβάνεται τα πάντα; (. . . )Ωστόσο δεν παρέλειψε να τοποθετήσει πλάι σε κάθε άνθρωπο, ως κηδεμόνα, τον αγαθό δαίμονα του καθενός.” Α/ιδ,7-13.

Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΘΕΟΣ

Ο Επίκτητος μιλάει σκληρά, αλλά αληθινά. Δεν φοβάται να πει την αλήθεια όσο σκληρή κι αν είναι γιατί πιστεύει ότι η φιλοσοφία είναι η θεραπευτική χειρουργική της ψυχής και πολλές φορές προκαλεί τον πόνο που είναι αναγκαίο συνεπαγόμενο της ίασης.

Γι’ αυτό και ειρωνεύεται και στηλιτεύει την ανοησία του ανθρώπου, που νομίζει ότι ο Θεός βρίσκεται έξω από αυτόν, σε ένα είδωλο ή στον ουρανό. Ο άνθρωπος, τον μόνο πιο κοντινό Θεό που μπορεί να γνωρίσει, να λατρέψει και να ακολουθήσει είναι ο εσωτερικός του Θεός, ο αγαθός Δαίμων, που τις περισσότερες φορές αγνοεί ή και ακόμα, πιο πολλές φορές, βεβηλώνει:

“Παντού κουβαλάς μαζί σου έναν Θεό, ταλαίπωρε και το αγνοείς. Νομίζεις ότι μιλάω για εξωτερικό Θεό, από ασήμι και χρυσάφι;

Μέσα σου τον κουβαλάς και δεν αντιλαμβάνεσαι ότι τον μολύνεις με ακάθαρτες σκέψεις και βρομερές πράξεις.

Μπροστά σε άγαλμα του Θεού δεν θα τολμούσες να κάνεις τίποτε από όσα κάνεις. Αλλά μπροστά στον ίδιο τον Θεό που έχεις μέσα σου, που τα πάντα εποπτεύει και ακούει, δεν κοκκινίζεις που τα σκέφτεσαι και τα κάνεις, εσύ που αγνοείς την ίδια σου την φύση και προκαλείς την θεία οργή.” Β/η,13-14.