Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Τι αλλόκοτα ονόματα!

Σαράντα εκατομμύρια διαφορετικά είδη κατοικούν στον πλανήτη μας: ζώα, φυτά, μύκητες, βακτήρια...

Οι μελετητές τους προσπαθούν να δώσουν μια ονομασία στο καθένα. Πολλά ζώα και φυτά διαθέτουν άλλωστε ήδη μια ονομασία που τις περισσότερες φορές αναφέρεται στο σχήμα ή σε κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους.
 Η καμπανούλη θυμίζει καμπανάκι, κι ένα πουλί που λέγεται σπαθίς ή σπάτουλα πήρε αυτό το όνομα από το σχήμα του ράμφους του.

 Ο προσδιορισμός του κάθε οργανισμού μ´ έναν τρόπο που δεν χωρά παρερμηνείες, δηλαδή με μια επιστημονική ονομασία, είναι σαν να βάζει κάποιος τάξη σ´ ένα συρτάρι με κάλτσες κάθε είδους.
Δίνοντάς τους μια «ετικέτα» μπορεί να χωρίσει τους οργανισμούς σε ομάδες. Για παράδειγμα, με βάση τη γενετική συγγένειά τους, και στη συνέχεια συγκρίνοντάς τους, μπορεί να αντλήσει ακόμα και νέες πληροφορίες για τη βιολογία ή τη συμπεριφορά τους.
Το 1700, οι ζώντες οργανισμοί περιγράφονταν με μεγάλη σοβαρότητα μέσα από μακροσκελείς λατινικές φράσεις που ανέφεραν και την παραμικρή τους λεπτομέρεια. Θέλετε ένα παράδειγμα; «Cyclamen est planta genus, flore monopetalo, rotato, goboso, in quinque partes sursum revolutas plerumque secto...».
Τα ζεύγη του Λινναίου
Σε απλά ελληνικά αυτό σημαίνει «εκείνο το λουλούδι με το μονό πέταλο που χωρίζεται σε πέντε μέρη, τα οποία γυρνούν προς τα πάνω»-με μια λέξη, το κυκλάμινο. Αυτός ο τρόπος περιγραφής ήταν πολύπλοκος. Το πρόβλημα έλυσε ο Λινναίος, ένας Σουηδός φυσιοδίφης, ο οποίος πρότεινε να αντικατασταθεί η φράση μ´ ένα πιο εύχρηστο ζευγάρι όρων.
Ο πρώτος δείχνει το γένος, μια κατηγορία που περιλαμβάνει διάφορους συγγενικούς οργανισμούς -για παράδειγμα, όλα τα τριαντάφυλλα ή όλες τις γάτες. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα επώνυμο.
 Ο δεύτερος όρος, το είδος, δείχνει ένα συγκεκριμένο τύπο ατόμων και αντιστοιχεί στο μικρό όνομα. Στην αρχή οι ερευνητές, είτε από ναρκισσισμό είτε γιατί το θεωρούσαν πρακτικότερο, χρησιμοποιούσαν ως δεύτερο όρο το επώνυμό τους ή το επώνυμο άλλων σημαντικών ανθρώπων. Όμως αυτό δεν μπόρεσε να συνεχιστεί, αφού τα επώνυμα εξαντλήθηκαν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
 Μέχρι σήμερα, άλλωστε, έχει μελετηθεί μόνο το 1/3 της βιοποικιλότητας (της ποικιλίας των μορφών ζωής). Μόνο οι αράχνες, που βρίσκονται σε αναμονή ενός επιστημονικού ονόματος, ξεπερνούν το εκατομμύριο. Το ίδιο ισχύει για περισσότερα από τρία εκατομμύρια βακτήρια και πεντακόσιες χιλιάδες φυτά. Τι όνομα θα πάρουν;
Argus και πάλι Argus
Ο Διεθνής Κώδικας Ονοματοθεσίας (International Code of Nomenclature)έχει επιφορτιστεί με την προσπάθεια να βάλει κάποια τάξη, εμποδίζοντας να δίνεται το ίδιο όνομα σε διαφορετικά είδη ζώων. Αυτό είχε συμβεί με την ονομασία Argus, η οποία χρησιμοποιήθηκε από δέκα επιστήμονες για ισάριθμα διαφορετικά είδη. Όμως ο αριθμός των νέων ειδών είναι τόσο μεγάλος, που ο έλεγχός τους είναι δύσκολος. Συμβαίνει και κάτι άλλο. Μερικά είδη με γνωστά ονόματα αλλάζουν ονομασία με την πάροδο των χρόνων γιατί διαπιστώνεται ότι στην πραγματικότητα ανήκουν σε άλλη κατηγορία.
Όπως η περίπτωση ενός από τους διασημότερους δεινόσαυρους, του βροντόσαυρου. Αυτό το γιγαντιαίο χορτοφάγο με το μακρύ λαιμό έχει πια πάρει τη λιγότερο εντυπωσιακή ονομασία: απατόσαυρος. Σήμερα σχεδόν όλοι οι όροι γίνονται αποδεκτοί -αρκεί να δημοσιευθούν σε κάποιο εξειδικευμένο έντυπο ώστε να θεωρηθούν επίσημοι.
Πολλοί όροι προέρχονται από ανατομικά χαρακτηριστικά. Το Colon rectum είναι το κολεόπτερο. Υπάρχουν ακόμα και μαγικές λέξεις, όπως το όνομα της αράχνης Abracadabrella birdsville. Δε λείπουν ούτε οι... σπόνσορες! Η μικρή πεταλούδα Sorolopha bruneiregalis ονομάστηκε έτσι το 1994 προς τιμήν του εθνικού αερομεταφορέα του Μπρούνεϊ, Royal Brunei Airlines, που κατά πάσα πιθανότητα συνεισέφερε στα έξοδα για τη μεταφορά των ερευνητών.
Αστεροειδής Swissair
Αλλά και μια από τις «πέτρες» που στροβιλίζονται στο διάστημα ανάμεσα στον Άρη και στο Δία, ο αστεροειδής 2 138, ονομάζεται Swissair. Όπως οι βιολόγοι, έτσι και οι αστρονόμοι έχουν πολλά ουράνια αντικείμενα να «βαφτίσουν». Στην επιλογή ονομάτων πρέπει πάντως ν´ ακολουθούν τους κανόνες της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (IAU), η οποία απαγορεύει τις μακροσκελείς, υβριστικές ή ασυνάρτητες ονομασίες. Στην περίπτωση ενός αστεροειδούς, η ονομασία προτείνεται από εκείνον που τον ανακάλυψε. Αρχικά οι προτιμήσεις ήταν κλασικές: αρχαίες θεότητες, ήρωες της μυθολογίας ή και ονόματα κρατών.
 Μετά οι αστρονόμοι άφησαν αχαλίνωτη τη φαντασία τους. Οι ρομαντικοί ονομάτισαν κάποιες απ´ αυτές τις διαστημικές «πέτρες» με ονόματα όπως: Γόνδολα, Ποίηση, Νοσταλγία. Οι θαυμαστές του Σταρ Τρεκ ονόμασαν τον αστεροειδή 2.309 Μίστερ Σποκ και οι λάτρεις του κινηματογράφου τίμησαν με ανάλογο τρόπο τον Φελίνι. Η ίδια τιμή επιφυλάχθηκε στον Παβαρότι, στη Μητέρα Τερέζα αλλά και στον Έλληνα επιστήμονα Σταμάτη Κριμιζή, διευθυντή του εργαστηρίου APL που πραγματοποιεί διαστημικές αποστολές, με τον αστεροειδή 8.323 Krimigis.
Ελλάς στον Άρη
Το πιο πρόσφορο έδαφος για την ονοματοθεσία είναι η γεωγραφία των πλανητών. Είναι τόσοι οι κρατήρες, οι κοιλάδες και τα βουνά που περιμένουν όνομα, ώστε ακόμα και οι μη επιστήμονες μπορούν να υποβάλουν τις προτάσεις τους. Κι εδώ υπερισχύει η μυθολογία, με μια προσπάθεια όμως να διατηρηθεί κάποια ομοιομορφία. Στους δορυφόρους του πλανήτη Ουρανού, για παράδειγμα, υπάρχει η παράδοση να δίνονται ονόματα σαιξπηρικών ηρώων. Η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι πανταχού παρούσα στο διάστημα. Εκεί συναντά κανείς μια ολόκληρη Ελλάδα. Πράγματι, μια μεγάλη έκταση στον Άρη έχει ονομαστεί «Ελλάς» (Hellas).
Καβγάδες χημικών
Αν κατά βάθος οι αστρονόμοι διασκεδάζουν, οι χημικοί παίρνουν πολύ στα σοβαρά την ονοματοθεσία. Το 1969, λίγο έλειψε να ξεσπάσει διπλωματικό επεισόδιο ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ με αφορμή το στοιχείο 104 - από τον αριθμό των πρωτονίων του πυρήνα. Και οι δύο υποστήριζαν ότι το είχαν ανακαλύψει πρώτοι. Έτσι, οι Ρώσοι ήθελαν να το ονομάσουν κουρτσατόβιο, από το όνομα του επιστήμονα που ήταν επικεφαλής του ατομικού προγράμματός τους, ενώ οι Αμερικανοί είχαν επιλέξει την ονομασία ραδερφόρντιο, προς τιμήν του Νεοζηλανδού ο οποίος πρώτος πέτυχε την τεχνητή διάσπαση πυρήνα.
όνομα του νομπελίστα Γκλεν Σίμποργκ. Η διεθνής κοινότητα, όμως, θεωρούσε πως στα στοιχεία έπρεπε να δίνονται μόνο ονόματα επιστημόνων που απεβίωσαν. Γιατί οι χημικοί είναι τόσο εριστικοί; Ίσως γιατί στη φύση δεν υπάρχουν πλέον πολλά στοιχεία προς ανακάλυψη. Τα ελάχιστα που ανακαλύπτονται ακόμα δημιουργούνται τεχνητά, σε επιταχυντές σωματιδίων που προκαλούν συγκρούσεις ελαφρύτερων στοιχείων.

Από το τεύχος FOKUS Νο 4, Ιούνιος 2000, σελ. 108-111