Αριστοτέλους:Ηθικά Μεγάλα

“ΠΕΡΙ ΦΙΛΙΑΣ”

1. Τι είναι η φιλία και ποιο το αντικείμενό της; Κατά τον Αρ. η φιλία είναι συνυφασμένη με τη ζωή και είναι αγαθό. Ταυτόχρονα αποτελεί και μέσον που οδηγεί στην απόκτηση του «ύψιστου αγαθού» δηλ. της ευδαιμονίας. Ο Αρ. την κατατάσσει στις ηθικές αρετές. Συγκεκριμένα αποτελεί την μεσότητα ανάμεσα στην δυσκολία και στην κολακεία. (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Β7, 1108α 30-34). Συγκαταλέγεται επίσης στις κοινωνικές αρετές γιατί πάντα αναφέρεται προς «έτερον» δηλ. προϋποθέτει το «Συ» ως σημείο αναφοράς του «Εγώ». Αντικείμενο της φιλίας είναι το αγαθό. Άλλωστε το αγαθό είναι εκείνο που οι πάντες επιδιώκουν. Επιδιώκουν όμως όλοι ανεξαίρετα οι άνθρωποι το ίδιο αγαθό; Το απόλυτο αγαθό είναι γενικά το αγαθό χωρίς συγκεκριμένους περιορισμούς. Επειδή όμως οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους αποδέχονται και διαφορετικό περιεχόμενο του αγαθού. Συνεπώς το απόλυτο αγαθό δεν ισχύει για κανέναν ενώ το μερικό αγαθό ισχύει για τον καθένα χωριστά και ποτέ για όλους μαζί. Αποδεχόμενοι όμως την υποκειμενικότητα του μερικού αγαθού συμπεραίνουμε ότι δεν δίνουν όλοι οι άνθρωπο το ίδιο περιεχόμενο στη φιλία. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1208β 39-40, 1209α 1-6). 2. Ποια φιλία ερευνάται; Η φιλία εμψύχων προς έμψυχα και προς αυτά μόνο όταν είναι δυνατόν να την ανταποδώσουν. Κύριο γνώρισμα της φιλίας κατά τον Αρ. είναι η αμοιβαιότητα των αισθημάτων, ενεργός «αντιφίλησις», για τούτο και δεν νοείται κατ αυτόν φιλία ούτε προς τα άψυχα ούτε προς τους θεούς. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1208β 36-38). 3. Ποια είναι τα βασικά είδη της φιλίας;  Η φιλία που στηρίζεται στην αρετή και στο αγαθό.  Η φιλία που στηρίζεται στο συμφέρον.  Η φιλία που στηρίζεται στην ευχαρίστηση. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1209β 21-23). 4. Μεταξύ ποιων ομάδων αναπτύσσεται η φιλία;  Μεταξύ ομοίων  Μεταξύ αντιθέτων. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210α 8-9). 5. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της φιλίας μεταξύ ομοίων; Κατά τον Αρ. η φιλία που υποδηλώνει «ομοιότητα» είναι η φιλία των «σπουδαίων» η οποία συνιστά την «τέλεια φιλία»διότι συγκεντρώνει «το αγαθόν». «το ηδύ» και «το χρήσιμον» δηλαδή τα τρία είδη του «φιλητού» που ως αξίες προσελκύουν το συνάνθρωπο στη σύναψη φιλικού δεσμού. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1209β 5-6). Είναι δε η φιλία αυτή διαρκής «καλλίστη» μόνιμη και ασφαλής όπως ακριβώς το ήθος του ενάρετου ανθρώπου. (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Θ3, 1156β 18). Βέβαια και ο φαύλος μπορεί να είναι φίλος με το φαύλο στο μέτρο που έχουν κοινό συμφέρον. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1209β 9-10). Αυτή όμως η φιλία αν και αναπτύσσεται μεταξύ ομοίων είναι ατελής διότι δεν συγκεντρώνει όλες τις προϋποθέσεις της φιλίας. Παύει δε να υφίσταται όταν δεν υπάρχει πλέον το κοινό συμφέρον. Τα ανάλογα ισχύουν και για τη φιλία μεταξύ ομοίων που υποκινείται μόνο από ευχαρίστηση. 6. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της φιλίας μεταξύ αντιθέτων; Η φιλία μεταξύ αντιθέτων είναι πάντοτε ατελής και μπορεί να αναπτυχθεί μόνο στο μέτρο που κάποιος είναι χρήσιμος ή ευχάριστος στον άλλον. Με άλλα λόγια μπορούν να δημιουργηθούν φιλικοί δεσμοί μεταξύ ενός φτωχού και ενός πλούσιου επειδή λείπει από το φτωχό ότι έχει σε αφθονία ο πλούσιος, ή ενός σπουδαίου και ενός φαύλου για τον ίδιο ακριβώς λόγο. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210α 10-13), Η συγκεκριμένη φιλία με τη σειρά της υποκινείται από «το χρήσιμο», ή «το ευχάριστο» ή και τα δύο μαζί. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210α 13-14). Κατά τον Αρ. τα συμπαθητικά στοιχεία της φιλίας υπάρχουν ή φαίνεται να υπάρχουν σε τέτοιες φιλίες και μάλιστα υποθάλπονται από την κολακεία (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1208β 23-24). Σε αυτά τα είδη της φιλίας που τηρούν τα προσχήματα αλλά στερούνται ουσίας, υπεισέρχεται η σαγήνη της προσωπικής ευχαρίστησης ή της χρησιμοθηρίας οι οποίες πολλές φορές παραπλανούν τον άπειρο φίλο ώστε να νομίζει πως πρόκειται για τέλεια φιλία. Για τούτο ο Αρ. ονομάζει τέτοιες φιλίες «ομοίωμα» της φιλίας των ενάρετων (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Θ4, 1157α 1) ή «κατά συμβεβηκώς» φιλίες (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Θ4, 1157α 35-36) και υποστηρίζει πως είναι μεταβλητές παροδικές και όχι ασφαλείς. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1209β 17-19).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Η φιλία των «σπουδαίων» πηγάζει από «την αρετή», των πολλών από «το συμφέρον» και των άξεστων και τυχαίων από «την ευχαρίστηση». (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1209β 20-22). 7. Πότε εμφανίζονται διαφορές ανάμεσα σε φίλους; Κατά τον Αρ., στην περίπτωση που οι φίλοι δίνουν τον ίδιο σκοπό στη φιλία τους, αλλά δεν βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο αγάπης ή ωφέλειας ή ευχαρίστησης, εμφανίζονται διαφορές μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, όταν ο ένας υπερβάλλει και ο άλλος υστερεί υπάρχουν παράπονα ανάλογα με το βαθμό της έλλειψης, επειδή η τελευταία αυτή εκδηλώνεται εντονότερα από την υπερβολή. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210α 25-34). Στην περίπτωση εξάλλου που οι άνθρωποι δεν είναι φίλοι για τον ίδιο λόγο οι διαφορές μεταξύ τους είναι περισσότερες, εντονότερες και πολυπλοκότερες αφού η έλλειψη του καθενός δεν είναι ευδιάκριτη στον άλλον. Το τελευταίο τούτο έχει ως συνέπεια να αμφισβητεί ο ένας φίλος την αξία της προσφοράς του άλλου φίλου και αντιστρόφως. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210α 35-39, 1210β 1-3). Καταλήγει δε ο Αρ. ότι είναι καλύτερο κάποιος να πράττει την αγάπη ή τη γνώση ή την ευεργεσία από το να την υφίσταται, διότι τα πρώτα αποτελούν ενέργεια κατ΄αρετήν και είναι γνωρίσματα αποκλειστικά των έμψυχων όντων, ενώ τα δεύτερα παθητική κατάσταση πραγμάτων που μπορεί να απαντηθεί και στα άψυχα. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210β 6-14). 8. Η «φιλοτιμία» επηρεάζει τη φιλία και με ποιον τρόπο; «Φιλοτιμία» είναι η ένθερμη αγάπη για τη δόξα δηλαδή η φιλοδοξία. Όταν η φιλία βασίζεται στην ανισότητα, οι φιλόδοξοι, θεωρώντας τους εαυτούς τους ανώτερους, πιστεύουν ότι πρέπει να δέχονται αγάπη και όχι να την πράττουν, επειδή εκείνος που αγαπιέται υπερέχει σε ευχαρίστηση ή ευπορία ή ηδονή και ο φιλόδοξος πάντα επιθυμεί την υπεροχή. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210β 15-18). Για τούτο, αν ο φιλόδοξος αγαπά δεν μπορεί να είναι φιλόδοξος. Διότι, εάν ο φιλόδοξος πράξει την αγάπη, σημαίνει ότι ανταποδίδει σε αυτούς που αγαπά ακριβώς εκείνα στα οποία υπερέχει. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210β 19-20). Έτσι όμως παραδέχεται ότι είναι ελλιπής ως προς αυτά, δηλαδή ότι υστερεί σε σχέση με εκείνους που αγαπά, αφού ότι αγαπά κανείς το επιθυμεί και επιθυμεί ότι του λείπει και το οποίο, όταν το αποκτήσει τον συμπληρώνει. Συνεπώς η πραγμάτωση της αγάπης αντιστρατεύεται τη φιλοδοξία. 9. Η «ομοιοπάθεια» είναι φιλία; «Πάσχω ομοίως » με κάποιον σημαίνει ότι κατέχομαι από τα ίδια αισθήματα που κατέχεται και εκείνος ή ότι παθαίνω ότι και αυτός. Η «ομοιοπάθεια» δηλαδή η συμπάθεια είναι μία από τις εκδηλώσεις της φιλίας, δεν αποτελεί όμως από μόνη της μορφή τέλειας φιλίας ακριβώς επειδή δεν περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία «του φιλητού». Αναφερόμενος στην «ομοιοπάθεια» ο Αρ. προσδίδει ηθικό νόημα στη φυσική ορμή της κοινωνικότητας του ανθρώπου, δηλαδή στα συναισθήματα και τη συμπαθητική έλξη του ατόμου προς τον πλησίον, αφού τα χαρακτηρίζει συναισθήματα της τέλειας φιλίας σύμφωνα με την αρετή. Όμως η τέλεια φιλία δεν πρέπει να ερμηνεύεται επιφανειακά από τις όποιες συμπαθητικές εκδηλώσεις, αλλά εσωτερικά με βάση την ίδια της τη φύση. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210β 24-34). 10. Ποια είναι η σχέση μεταξύ δικαιοσύνης και φιλίας; Το δίκαιο καθορίζει τη συμπεριφορά του πολίτη απέναντι σε όλους τους άλλους αλλά και απέναντι στον καθένα χωριστά. Και όπου αναπτύσσονται σχέσεις δικαίου κατά τον Αρ. αναφύονται και σχέσεις φιλίας. Μάλιστα όσα είδη δικαίου υπάρχουν άλλα τόσα είναι και τα είδη της φιλίας που αναπτύσσονται. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211α 7-10). Έτσι π.χ. από το οικογενειακό δίκαιο πηγάζει η συγγενική φιλία και από το πολιτικό η πολιτική. Από όλες τις κατηγορίες φιλίας που γεννώνται κατά τον τρόπο αυτόν, η φιλία μεταξύ ξένου και πολίτη θεωρείται από τον Αρ. ως εκείνη που διατηρείται περισσότερο, επειδή μεταξύ αυτών των δύο ατόμων, δεν υπάρχει κοινό συμφέρον για να αμφισβητηθεί ώστε να επέλθει η ρήξη. Το τελευταίο τούτο όμως, καθόλου δεν συμβαίνει μεταξύ δύο πολιτών. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1210β 9--18). 11. Η «εύνοια» είναι φιλία; Η «εύνοια» προέρχεται μόνο από το θαυμασμό για ανθρώπους με χρηστό ήθος. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1212β 5-7). Δεν εμφανίζεται χωριστά από τη φιλία και αναφέρεται στα ίδια πράγματα για τούτο και φαίνεται να είναι φιλία. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1212α 16-17).

Όμως ικανή και αναγκαία συνθήκη για την φιλία είναι η ενεργός «αντιφίλησις». Η «εύνοια» από την άλλη μεριά αποτελεί αγαθή πρόθεση που δεν εκδηλώνεται ενεργώς. (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Θ2,1156α 2-3, Ι5,1166β30-1167α21). Συνεπώς, η «εύνοια» θα μπορούσε να εξελιχθεί σε φιλία, αν κάποιος έπραττε το καλό για χάρη εκείνου προς τον οποίο διάκειται ευνοϊκά. 12. Η «ομόνοια» είναι φιλία; Κατά τον Αρ. τα άτομα που έχουν την προαίρεση να πράξουν το ίδιο αναφορικά με αυτό που σκέπτονται «ομονοούν» κατά κυριολεξία. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1212α 21-23). Δύο φίλοι ομονοούν ενώ δύο «ομονοούντες» δεν είναι απαραίτητα φίλοι όπως λ.χ. στην περίπτωση δύο επιστημόνων που εξετάζουν ένα ζήτημα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο εξάγοντας τα ίδια συμπεράσματα (άρα ομονοούν), χωρίς όμως αυτοί οι ίδιοι να γνωρίζονται ώστε να έχει αναπτυχθεί κάποιο είδος φιλίας μεταξύ τους που θα αιτιολογούσε την «ομόνοια» αυτή. 13. Υπάρχει φιλία προς τον εαυτό μας; Ο άνθρωπος κατά τον Αρ. είναι από τη φύση του αναγκασμένος να βρίσκεται σε συνεχή συναναστροφή με τον εαυτό του και επιθυμεί για αυτόν και το ηδύ και το συμφέρον και την αρετή δηλ. όλα τα στοιχεία του φιλητού. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211α 22-25). ?ρα αναπτύσσει μαζί του σχέσεις φιλίας και μάλιστα εκείνες της τέλειας φιλίας διότι μόνο έτσι μπορεί να απολαμβάνει όλα τα παραπάνω αδιάκοπα και σε βαθμό υπερθετικό. Επιτυγχάνεται δε η εν λόγω φιλία τότε μόνον όταν όλα τα διαφορετικά μέρη της ψυχής ομονοούν. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211α 35-38). Και ομονοούν στην περίπτωση «του σπουδαίου» επειδή σε αυτόν τα μέρη της ψυχής έχουν καλές διαθέσεις αμοιβαία ώστε να μην διαφέρουν ενώ στις περιπτώσεις του ακρατούς και του φαύλου η λογική και τα πάθη δεν ομονοούν και έτσι αδικούν αυτοί οι ίδιοι τους εαυτούς τους. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211α 38-41,1211β 1-4). 14. Επειδή υπάρχει φιλία προς τον εαυτό μας ο σπουδαίος είναι και φίλαυτος; Σύμφωνα με τα παραδεδεγμένα της τότε κοινωνίας φίλαυτος είναι ο φαύλος ο οποίος πάντοτε επιδιώκει το χρήσιμο και το ευχάριστο αποκλειστικά για τον εαυτό του και ποτέ δεν εκδηλώνει εμπράκτως φιλικά αισθήματα ούτε ευεργετεί το φίλο του. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1212α 31-33). Ο σπουδαίος αντιθέτως κάνει τα πάντα για τον άλλον. Έτσι ο σπουδαίος, εν αντιθέσει με το φαύλο, δεν είναι φίλαυτος παρά μόνον για το καλό. Παρατηρούμε πως ο Αρ. δίνει νέο ηθικό νόημα στην έννοια της φιλαυτίας σύμφωνα με το οποίο, ο φίλαυτος. ενεργεί πάντοτε καλοπροαίρετα και επιδιώκει τις καλές πράξεις και τα υψηλά έργα χάρη των συνανθρώπων και φίλων του στην προσπάθειά του να τους ωφελήσει με κάθε τρόπο. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1212β 5-8). 15. Ο σπουδαίος αγαπά πάνω από όλα τον ίδιο τον εαυτό του; Όσο περισσότερο αγαπά το φίλο του ο σπουδαίος, τόσο περισσότερο αγαπά τον εαυτό του. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β14:1212β 16-18). Ζώντας «κατά λόγον» αποβαίνει φιλάγαθος για την κοινωνία. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β14:1212β 18-20).Ο σπουδαίος έχει ανεπτυγμένο το αξιολογικό κριτήριο για τούτο γνωρίζει ακριβώς τι του ανήκει και τι πρέπει να παρέχει στους άλλους. Έτσι ο σπουδαίος συμπεριφέρεται μεγαλόψυχα, χαρίζοντας τα πάντα στους άλλους και κρατώντας αποκλειστικά για τον εαυτό του τα έργα της καλοκαγαθίας Δηλαδή η τέλεια εκδήλωση φιλαλληλίας αποτελεί αντανάκλαση της Αριστοτελικής φιλαυτίας. (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Ι8, 1169α 18-22). 16. Πως εφαρμόζεται η αρχή της αναλογικής ισότητος στη φιλία; Αναλογική ισότητα είναι η ισότητα που καθορίζεται με βάση τις αναλογίες των αξιών , των προσφορών κλπ των ατόμων. Εφαρμόζεται δε όπου υπάρχει διαβάθμιση καλύτερου και χειρότερου στη φιλία π.χ. μεταξύ του πατέρα και του γιου, του άρχοντα και του αρχόμενου, του καλύτερου και του χειρότερου του συζύγου και της συζύγου κλπ. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211β 10-14). Σύμφωνα με αυτή την αρχή στον χειρότερο φίλο θα πρέπει να αποδοθούν λιγότερα αγαθά και στον καλύτερο περισσότερα. Συνεπώς κατά τον Αρ, η φιλία. εμφανίζει το στοιχείο της επιλογής του άξιου φίλου και του καλύτερου, δηλαδή έχει αξιοκρατικό και αριστοκρατικό χαρακτήρα. Στην περίπτωση που οι δύο φίλοι είναι ισάξιοι τότε τα αγαθά μοιράζονται εξίσου και στους δύο. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β:1211β 6-10). 17. Ποια ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η συγγενική φιλία; Η συγγενική φιλία είναι «πολυειδής» και εξαρτάται από την πατρική φιλία. (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.Θ12, 1161β 17). Ο πατέρας αγαπά περισσότερο το παιδί από ότι το παιδί τον πατέρα Τούτο με τη σειρά του απορρέει από το γεγονός ότι ο πατέρας αντιμετωπίζει το παιδί σαν δημιούργημά του, και πάντα όλοι διάκεινται ευνοϊκά προς τα δημιουργήματά τους. (Αριστ.:Ηθικ. Μεγ.Β12:1211β 35-40). 18. Ο αυτάρκης χρειάζεται τη φιλία ή αρκείται στον εαυτό του και ως προς αυτό; Με βάση επαγωγικούς συλλογισμούς που αναλυτικά παρουσιάζονται στην παράγραφο Β15 των Ηθκών Μεγάλων, ο Αρ. καταλήγει ότι ο αυτάρκης δεν μπορεί να αρκεστεί στην φιλία με τον εαυτό του αλλά χρειάζεται και τη φιλία με τον άλλον για τους εξής λόγους:  Η συμβίωση μέσα στην κοινωνική ομάδα είναι αναγκαία (για την ικανοποίηση των φυσικών αναγκών του αυτάρκους) και ευχάριστη γιατί η συγκρότηση της κοινωνίας έχει ως τελικό σκοπό το «ευ ζην» (Αριστ.:Πολιτ.Α2:1252α 27-30) δηλαδή την ευδαιμονία όλων ανεξαίρετα των πολιτών άρα και εκείνων που είναι αυτάρκεις.  Η αυτογνωσία είναι η πιο ουσιώδης αλλά και η δυσκολότερη γνώση. Είναι δε απαραίτητη και στον αυτάρκη, προκειμένου να καταστεί αυτός ο ίδιος ευδαίμων. Η γνώση αυτή επιτυγχάνεται με την ενατένιση του εαυτού μας στο πρόσωπο του φίλου μας, επειδή είτε από μεροληψία είτε από πάθος αυτά που μας είναι ολοφάνερα όταν τα πράττει ο άλλος και τα κατηγορούμε, δεν μπορούμε να τα δούμε σε εμάς τους ίδιους. Δηλαδή ο φίλος μας είναι ο καθρέπτης του εαυτού μας. Σχολιάζοντας την αυτάρκεια του Θεού, ο Αρ. καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο Θεός δεν είναι λογικό να ενατενίσει των εαυτό του, γιατί αυτό τον καθιστά ανόητο και άρα όχι Θεό. Ούτε όμως είναι λογικό να ενατενίσει κάτι άλλο, επειδή αυτό το άλλο θα είναι καλύτερο από τον ίδιον. ?ρα αν υπάρχει κάτι πληρέστερο από Αυτόν παύει αυτομάτως να υφίσταται η θεϊκή του υπόσταση. 19. Είναι καλό να έχει κανείς πολλούς φίλους ή λίγους; Κατά τον Αρ. (Ηθικ. Μεγ.:Β16) η ποσότητα των φίλων δεν καθορίζεται κατά τρόπο απόλυτο(δηλ. δεν μπορούμε αξιωματικά να ορίσουμε έναν ιδανικό αριθμό φίλων που να ισχύει καθολικά). Το πλήθος των φίλων καθορίζεται τόσο από την «ορμή» την παρόρμηση δηλ. που εμφανίζει καθένας μας προς τη φιλία, όσο και από τις γενικότερες αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες των καιρών, οι οποίες μπορούν να διευκολύνουν ή να δυσχεραίνουν τη σύναψη φιλικών δεσμών μεταξύ των πολιτών. 20. Πως πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους φίλους; Τελειώνοντας, τα Ηθικά Μεγάλα, ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η συμπεριφορά απέναντι στους φίλους δεν πρέπει να εξετασθεί σε όλες τις περιπτώσεις, παρά μόνο σε εκείνη στην οποία παρατηρούνται τα περισσότερα παράπονα ανάμεσα στους φίλους.. Και τα περισσότερα παράπονα αναφύονται στην περίπτωση που ενώ οι φίλοι είναι ίσοι και συνεπώς θα πρέπει να προσφέρει ο ένας στον άλλον τα ίδια, ώστε να απολαμβάνουν και οι δύο τα ίδια ως ίσοι που είναι, στην πράξη παρατηρείται ανισότητα ως προς την προσφορά αυτή. Δηλαδή ο ένας φίλος προσφέρει περισσότερα καλά στον άλλον και αυτή η ανισότητα γεννά μεγάλα παράπονα από το μέρος εκείνου που αδικείται. Τα παράπονα αυτά δεν εκφράζονται στη συγγενική αγάπη λ.χ. γιατί εκεί πρυτανεύει ο νόμος της εξ αίματος συγγενείας.. Ούτε και στη συζυγική αγάπη εμφανίζονται, εξ αιτίας της ισχύος της αναλογικής ισότητας όπως προαναφέραμε. Τέλος ούτε και μεταξύ δούλου και κυρίου παρατηρούνται τέτοιας μορφής παράπονα διότι ο δούλος κατά τον Αρ. είναι ένα «έμψυχον όργανον» (Αριστ.:Ηθικ. Νικ.θ9, 1160α 8-14)κατά το λατινικόν (res vocale που σημαίνει πράγμα που μιλάει). Δεν υπάρχει δηλαδή κάτι «το κοινόν» μεταξύ δεσπότου και δούλου (αφού η κοινωνία της πόλεως κράτους κατά των Αρ. εξασφαλίζει και προωθεί το κοινό συμφέρον μόνον μεταξύ ίσων, ομοίων και ελευθέρων πολιτών). Επομένως δεν υπάρχει σχέση δικαίου ή φιλίας μεταξύ δούλου και κυρίου και συνεπώς ο δούλος δεν αμείβεται με την αγάπη του κυρίου του ανάλογα με το έργο του και κατά την αξία των εργασιών του. Επομένως, καταλήγει ο φιλόσοφος, πρέπει να εξεταστεί η συμπεριφορά των φίλων, στη φιλία μεταξύ ίσων και αναφορικά με τα παράπονα που προανεφέρθησαν.