Έλληνες λόγιοι στην Δύση πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (Μανουήλ Χρυσολωράς -Γεώργιος Πλήθων - Βησσαρίων)

Μανουήλ Χρυσολωράς

γράφει ο Αρχιμανδρίτης κ. Κύριλλος Κεφαλόπουλος)
(σε πρώτη αποκλειστική διαδικτυακή δημοσίευση στο http://www.istorikathemata.com/)

Η φυγή των λογίων του Βυζαντίου στην Δύση είχε αρχίσει κάποιες δεκαετίες πριν από την Άλωση,καθώς ο κίνδυνος πτώσεως της Κων/πόλεως είχε αρχίσει να προδιαγράφεται ήδη από τα τέλη του 14^ου αι. Η έξοδος όμως επιταχύνθηκε και αυξήθηκε όπως ήταν φυσικό,αμέσως μετά την Άλωση (1453). Από τους πρώτους ήταν ο Μανουήλ Χρυσολωράς, που δίδαξε την αρχαία ελληνική γραμματεία και γλώσσα στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας από το 1396 ως το 1399. Η παρουσία του στην Φλωρεντία υπήρξε καταλυτική για την πορεία των ελληνικών σπουδών στην Δύση. Οι παραδόσεις των μαθημάτων του εγίνοντο ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου,που περιελάμβανε γνωστούς ανθρωπιστές και προσωπικότητες της Φλωρεντίας,ενώ και από γειτονικές πόλεις έρχονταν για τα μαθήματά του.Κατά διαστήματα ο Χρυσολωράς δίδαξε και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας,όπως η Παβία,το Μιλάνο, η Ρώμη, ωστόσο στην Φλωρεντία, γνωστό κέντρο της Αναγέννησης, άρχισαν να διδάσκονται με τρόπο συστηματικό τα ελληνικά γράμματα.Ο Φλωρεντινός μαικήνας Palla Strozzi, είχε καλέσει τον Χρυσολωρά στην Φλωρεντία,όταν ο τελευταίος ήταν διπλωματικός απεσταλμένος του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου στην Δύση για εξεύρεση βοηθείας εναντίον των Οθωμανών, με σκοπό να δημιουργηθεί ένα κέντρο ανθρωπιστικών σπουδών στην Φλωρεντία.Ο Χρυσολωράς δίδασκε τους μαθητές του χρησιμοποιώντας ελληνικά χειρόγραφα.Αργότερα,συνέγραψε Γραμματική της ελληνικής γλώσσας υπό την μορφή ερωταποκρίσεων, τα γνωστά ''Ερωτήματα''. Η Γραμματική του μετά θάνατον τυπώθηκε (1471) και απετέλεσε ένα από τα παλαιότερα τυπωμένα ελληνικά βιβλία.Θα λέγαμε λοιπόν ότι ο Μανουήλ Χρυσολωράς απετέλεσε τον πρόδρομο των βυζαντινών λογίων φυγάδων,και προετοίμασε τον δρόμο για την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων στην Ιταλία..

Μετά τον Χρυσολωρά,, εμφανίζεται ένα κενό, καθώς κάποιες στρατιωτικές ήττες των Οθωμανών, όπως αυτή του Βαγιαζήτ Α' το 1402, ανέκοψαν προσωρινά την έξοδο των λογίων προς την Δύση,η οποία εντάθηκε πάλι στην δεκαετία του 1430, μετά την πτώση της Θεσσαλονίκης και κυρίως με την Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439). Την περίοδο αυτήν δεσπόζει η μορφή του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Γεωργίου Πλήθωνος-Γεμιστού (1360-1452),ο οποίος συμμετέχοντας στην Σύνοδο με την ελληνική αντιπροσωπεία, έλαβε μέρος στις μακρές θεολογικές συζητήσεις με τους Λατίνους και ήρθε σε επαφή με τους πλατωνικούς κύκλους της Φλωρεντίας. Η επαφή του, η γνωριμία με τους Φλωρεντίνους ανθρωπιστές, η έντονη προσωπικότητά του και η βαθειά γνώση του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους έκαναν μεγάλη εντύπωση.Συνέγραψε μάλιστα

Γεώργιος Πλήθων - Γεμιστός

και σύντομη πραγματεία με τίτλο'' Περί ών Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται''. Το έργο του αυτό καθώς και οι συζητήσεις τους με τους δυτικούς λογίους βοήθησαν την δυτική διανόηση να κατανοήσει καλύτερα την σκέψη και τις φιλοσοφικές διαφορές Πλάτωνος και Αριστοτέλους, και οδήγησε σε μία βαθειά επανεκτίμηση και μελέτη των πλατωνικών έργων.

Η στάση του Πλήθωνος υπέρ του Πλάτωνος έχει ενδιαφέρουσα αφετηρία.ως αντίδραση στον αριστοτελισμό και την σχολαστικισμό της Δύσεως κυρίως του Θωμά Ακινάτη που χρησιμοποίησε τον αριστοτελισμό ως σύστημα λογικής υπέρ της πίστεως,ο Πλήθων έρχεται να αμφισβητήσει την κατεστημένη κυριαρχία του Αριστοτέλους και να αντιπροβάλλει τον Πλάτωνα όχι μόνον ως φιλόσοφο αλλά και ως πολιτικό αναμορφωτή. Εμπνεόμενος ο Πλήθων από την πλατωνική ''Πολιτεία'' και τους ''Νόμους'' συγγράφει και ο ίδιος ''Νόμους'' για το νέο ιδανικό κράτος που ονειρευόταν και θα μπορούσε, καθώς ο ίδιος πίστευε, να αποτελέσει πρότυπο για μεταρρυθμίσεις και πολιτικές πρωτοβουλίες τέτοιες ώστε η παραπαίουσα βυζαντική αυτόκρατορία να αποφύγει το διαφαινόμενο τέλος της και να επανακάμψει με δυναμισμό στηριζόμενη στην κλασσική παιδεία των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων προγόνων. Προς την κατεύθυνση αυτή ο Πλήθων είχε συντάξει συμβουλευτικά υπομνήματα προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο και τον δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο, τονίζοντας ότι '' Έλληνες εσμέν το γένος,ών ηγείσθε και βασιλεύετε,ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί''. Επομένως,ο έντονος πλατωνισμός και η βαθειά εθνική αυτόσυνειδησία του Πλήθωνος για την ελληνική του καταγωγή και πολιτιστική ταυτότητα είναι στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν.

Η επίδραση του Πλήθωνος στους νεοπλατωνικούς κύκλους της Δύσεως υπήρξε τεράστια.Επανέφερε στο προσκήνιο παλαιές ξεχασμένες ιδέες του αρχαίου κόσμου,έδωσε την δυνατότητα μίας νέας και διαφορετικής ερμηνείας του Πλάτωνος στην Δύση, έδωσε ώθηση στις πλατωνικές σπουδές στην Ιταλία.Υπό την επίδραση της σύντομης παρουσίας του στην Φλωρεντία κατέστη δυνατή η ίδρυση της Πλατωνικής Ακαδημίας των Μεδίκων (1459) και η ανάπτυξη του πλατωνισμού από τους μαθητές του Πλήθωνος,όπως ο Βησσαρίων,ο ιστορικός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο Pico della Mirandola κ.ά.που συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών και την υποχώρηση του δυτικού αριστοτελικού σχολαστικισμού. Ο θάνατος του Πλήθωνος το 1452 προκάλεσε πένθος αλλά και κείμενα θαυμασμού από τους μαθητές του για την απώλεια του δασκάλου τους. Ο Βησσαρίων έφθασε στο σημείο να γράψει ότι ''Πλάτωνι μετά γε τους πρώτους εκείνους άνδρας ουκ έφυσεν η Ελλάς ου σοφία ου τη άλλη αρετή ομοιότερον…μέγα κλέος Ελλάδι πάση γέγονεν εκείνος αστήρ, μέγας αυτή κόσμος και εις τον έπειτα χρόνον εσείται''. Αλλά και μετά θάνατον η φήμη του Πλήθωνος εξακολουθούσε να είναι μεγάλη, ιδίως στην Ιταλία. Έτσι,όταν το 1465 ο ηγεμόνας του Ρίμινι Σιγισμούνδος Μαλατέστα κατέλαβε τον Μυστρά, αποχωρώντας πήρε μαζί του τα οστά του Πλήθωνος και τα τοποθέτησε σε λάρνακα στον καθεδρικό ναό του Ρίμινι,όπου ευρίσκονται έως και σήμερα.
 

Μία άλλη σημαντική λογία μορφή στην Δύση υπήρξε ο Βησσαρίων,που συμμετείχε στην Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας ως αρχιεπίσκοπος Νικαίας.Ο Βησσαρίων υπήρξε μαθητής του Πλήθωνος,και θερμός υποστηρικτής της Ενώσεως των Εκκλησιών,Λατινικής και Ελληνικής. Πίστευε ότι μέσα από την Ένωση των Εκκλησιών,θα μπορούσε η Δύση να βοηθήσει το Βυζάντιο να σωθεί από την ισλαμική απειλή. Έτσι, μετά την Σύνοδο της Φλωρεντίας έλαβε τον τίτλο του καρδιναλίου της Ρωμαϊκής Εκκλησίας,και εγκαταστάθηκε στην Ρώμη,όπου συντόνιζε τις προσπάθειες για την αποστολή αποτελεσματικής βοήθειας στην Κων/πολη,και μετά την Άλωση, για

Βησσαρίων

την διοργάνωση απελευθερωτικής σταυροφορίας κατά των Οθωμανών. Ο Βησσαρίων,υπό την επίδραση του δασκάλου του Πλήθωνος,συμμεριζόταν με κάποια μετριοπάθεια βεβαίως, την συμπάθεια για τις πλατωνικές ιδέες,και επιθυμούσε να δει την πολιτική αναδιοργάνωση του βυζαντινού κράτους με βάση τα αρχαιοελληνικά πολιτειακά πρότυπα του κράτους που έχει πολίτες και όχι υπηκόους. Πίστευε ότι με βάση τα ελληνικά ιδεώδη θα μπορούσε το Βυζάντιο να αναγεννηθεί κοινωνικά και πολιτικά,και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την απειλή εξ ανατολών.

Ο Βησσαρίων στον πυρήνα της σκέψης του ήταν βαθύτατα Έλληνας και ένας ώριμος ουμανιστής,φορέας των ανθρωπιστικών ιδεών της ελληνοβυζαντινής του προελεύσεως,με τις οποίες εμπλούτισε με γόνιμο τρόπο την Δυτική Αναγέννηση στα πρώτα της βήματα.Με τις γνωριμίες και την επιρροή που διέθετε,ο Βησσαρίων κατέστησε την κατοικία του στην Ρώμη κέντρο μελέτης των ελληνικών γραμμάτων. Συνεκέντρωσε γύρω του πολλούς Έλληνες λογίους πρόσφυγες από τις βυζαντινές περιοχές,στους οποίους προσέφερε στέγη και προστασία.Στην βίλα του Βησσαρίωνος σχηματίσθηκε ένας πνευματικός κύκλος αποτελούμενος από τους Μιχαήλ Αποστόλη, Γεώργιο Τραπεζούντιο,Θεόδωρο Γαζή, Ανδρόνικο Κάλλιστο κ.ά.,οι οποίοι καταγίνονταν με την συγκέντρωση ελληνικών χειρογράφων,την αντιγραφή και μετάφρασή τους στα λατινικά.Έτσι,η κατοικία του Βησσαρίωνος στην Ρώμη κατέστη, και με την υποστήριξη του ουμανιστή και φιλέλληνος Πάπα Νικολάου Ε', ένα πρώιμο κέντρο φιλολογικό και φιλοσοφικό ανθρωπιστικών μελετών και διαδόσεως των ελληνικών γραμμάτων. Πολλά από τα χειρόγραφα που συνεκέντρωσε ο Βησσαρίων διοχετεύθησαν σε βιβλιοθήκες και σε λογίους ελληνιστές της Δύσεως,ενώ η προσωπική συλ-λογή χειρογράφων του Βησσαρίωνος,κατόπιν επιθυμίας του,εδωρήθη στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, της οποίας απετέλεσε και τον πρώτο πυρήνα.

Επίσης,ο Βησσαρίων ενδιαφέρθηκε για τις ελληνόρρυθμες μονές της Κάτω Ιταλίας.Στην περιοχή αυτή υπήρχαν συμπαγείς ελληνογενείς και ελληνόφωνοι πληθυσμοί, που κατά διαστήματα ενισχύονταν από κύματα βυζαντινών μεταναστών και προσφύγων.Παρ' ό,τι η μεγάλη ακμή του ορθόδοξου μοναχισμού της περιόδου 9^ου-12^ου αι. είχε παρέλθει, ωστόσο την εποχή της Αλώσεως εξακολουθούσαν να υπάρχουν ελληνικά μοναστήρια και ορθόδοξοι μοναχοί, οι οποίοι ωστόσο,αποκομμένοι γεωγραφικά και εκκλησιαστικά από την Κων/πολη και ευρισκόμενοι εντός ισχυρού καθολικού στοιχείου δέχονταν μεγάλες πιέσεις. Ο καρδινάλιος Βησσαρίων ωρίσθηκε από τον Πάπα Ευγένιο Δ' το 1439 προστάτης των ελληνόρρυθμων μονών που ακολουθούσαν το βυζαντινό λειτουργικό τυπικό, δέχονταν όμως ισχυρές πιέσεις να δεχθούν την Ένωση των Εκκλησιών. Οι Λατίνοι αποκαλούσαν τους μοναχούς αυτούς ''βασιλιανούς'', ως ακολουθούντες τους μοναστικούς κανόνες του Μεγ. Βασιλείου.

Ο Βησσαρίων ως το τέλος της ζωής του (1472), ενδιαφέρθηκε δραστήρια για την προστασία των μονών αυτών, την πνευματική ανανέωση του μοναχικού βίου και την διάσωση των χειρογράφων που αυτές διέθεταν. Με δικές του ενέργειες μοναχοί παρακολουθούσαν μαθήματα και επιμορφώνονταν. Καθιερώθηκε πιο οργανωμένη επιθεώρηση και εποπτεία του τρόπου λειτουργίας των μονών, κατά πόσον τηρούσαν το μοναστικό τυπικό και τους μοναχικούς κανόνες. Για τον σκοπό αυτόν μάλιστα ο Βησσαρίων συνέγραψε μία επιτομή από κείμενα και κανόνες του Μεγ. Βασιλείου για τον μοναστικό βίο,και συνεκάλεσε τοπική σύνοδο των μοναχών της Κάτω Ιταλίας για να τους δώσει κατευθύνσεις για τον τρόπο λειτουργίας των μονών. Επίσης,στην ελληνόρρυθμη μονή της Κρυπτοφέρρης- Grotta Ferrata λίγο έξω από την Ρώμη, ο Βησσαρίων φρόντισε για την συλλογή,αντιγραφή,διάσωση και μελέτη των ελληνικών χειρογράφων. Χάρις λοιπόν σε αυτές τις ενέργειες του Βησσαρίωνος ανασυγκροτήθηκαν οι ελληνόρρυθμες μονές της Κάτω Ιταλίας και γνώρισαν μία πρόσκαιρη άνθιση, η οποία ωστόσο δεν κατόρθωσε να επαναφέρει την παλαιά τους πολιτισμική,θρησκευτική και οικονομική επιρροή.

ΠΗΓΗ