Τειρεσίας, ο μάντης

Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή με εξαιρετικό τρόπο δηλώνεται η σχέση του μάντη Τειρεσία με τον θεό της μαντικής και τοξοβόλο Απόλλωνα, τον τιμωρό των Αχαιών με τα βέλη του στο στρατόπεδό τους στην Τροία και της Νιόβης για την υπεροψία της απέναντι στη μητέρα του Λητώ. Ο Τειρεσίας με το προσωπείο του τοξότη αφήνει τοξεύματα-προφητείες εναντίον του Κρέοντα:

Ὦ πρέσβυ, πάντες ὥστε τοξόται σκοποῦ

τοξεύετ᾽ ἀνδρὸς τοῦδε, κοὐδὲ μαντικῆς

ἄπρακτος ὑμῖν εἰμι…

[Άκουσε, γέρο, εσείς όλοι απάνω σ' ένανε,

εμένα σημαδεύετε.

σαν σκοπευτές και δε μου λείψανε

από πάνω μου οι προφητείες.]

Τοιαῦτά σου, λυπεῖς γάρ, ὥστε τοξότης

ἀφῆκα θυμῷ καρδίας τοξεύματα

βέβαια, τῶν σὺ θάλπος οὐχ ὑπεκδραμῇ.

[σαν τοξότης σούριξα σαϊτιές στην καρδιά,

που δε θα παν χαμένες, γιατί δε θα ξεφύγης τη φλόγα τους.]

(Σοφ., Αντ. 1033-35, 1084-86, μετ. Κ. Χρηστομάνος)

Ωστόσο, τη μαντική του ικανότητα την έχει από την Αθηνά ή από τον ίδιο τον Δία.

Καταγωγή, περιπέτειες του βίου, θάνατος

Ο Τειρεσίας αντικρίζει γυμνή την Αθηνά μετά το μπάνιο της στην πηγή Ιπποκρήνη.

Μάντης στους Θηβαίους ήταν ο Τειρεσίας, γιος του Εύρη και της νύμφης Χαρικλώς, από τη γενιά του Οιδαίου του Σπαρτού, που είχε χάσει το φως του. Για την τύφλωση και τη μαντική του ικανότητα λέγονται διάφορα. Άλλοι ότι οι θεοί τον τύφλωσαν, επειδή αποκάλυπτε στους ανθρώπους όσα εκείνοι ήθελαν να κρατήσουν κρυφά· ο Φερεκύδης, πάλι, ότι τυφλώθηκε από την

Αθηνά· την είδε ολόγυμνη, κι εκείνη, αφού κάλυψε με τα χέρια της τα μάτια του, τον τύφλωσε κι όταν η Χαρικλώ, που ήταν αγαπημένη της Αθηνάς, την παρακάλεσε να του δώσει πίσω την όρασή του, επειδή δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, του καθάρισε τα αυτιά και τον κατέστησε ικανό να ακούει όλες τις φωνές των πουλιών, και του χάρισε και ένα ραβδί από κρανιά, με το οποίο βάδιζε όπως αυτοί που έβλεπαν.

 

Ο Τειρεσίας αντικρίζει γυμνή την Αθηνά μετά το μπάνιο της στην πηγή Ιπποκρήνη. Houasse, René-Antoine, 1698, ελαιογραφία σε μουσαμά. Παρίσι, Château de Versailles

Ο Ησίοδος από τη μεριά του ισχυρίζεται ότι, όταν κάποτε είδε στο όρος Κυλλήνη δύο φίδια να ζευγαρώνουν, τα χτύπησε και αμέσως άλλαξε από άνδρας σε γυναίκα· αλλά όταν ξαναείδε τα ίδια αυτά φίδια να ερωτοτροπούν ξαναέγινε άνδρας.

  

Η Αθηνά δίνει στον Τειρεσία το χάρισμα της μαντικής κι ένα ραβδί

.

 

Ο Τειρεσίας διαχωρίζει τα φίδια και μεταμορφώνεται σε γυναίκα.

 Γι' αυτό τον λόγο, όταν κάποτε η Ήρα και ο Δίας διαφωνούσαν αν οι γυναίκες ή οι άνδρες αισθάνονται μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα, ρώτησαν εκείνον.  Και εκείνος απάντησε ότι αν η ηδονή του έρωτα αποτελείται από δέκα μέρη, ο άνδρας απολαμβάνει το ένα, ενώ η γυναίκα τα εννέα, με αποτέλεσμα η Ήρα να τον τυφλώσει, ο Δίας όμως να του χαρίσει τη μαντική τέχνη. [Η απάντηση του Τειρεσία στον Δία και την Ήρα ήταν· από τα δέκα της ηδονής μερίδια το ένα μόνο χαίρεται ο άνδρας, ενώ τα δέκα τα χορταίνει η γυναίκα και αναγαλλιάζει η ψυχή της.] Έζησε επίσης μέχρι τα βαθιά γεράματα. (Απολλόδ. 3.69-72).

 

Ο Δίας και η Ήρα καταφεύγουν στον Τειρεσία. Goltzius, Hendrick, 1615. Στην απορία τους ποιος απολαμβάνει περισσότερο τον έρωτα, ο άνδρας ή γυναίκα, ο Δίας και η Ήρα καταφεύγουν στον Τειρεσία, αφού είχε ζήσει και ως άνδρας και ως γυναίκα. Amsterdam, Rijksmuseum

Η ιστορία της τύφλωσης του Τειρεσία φανερώνει και τη ζωή του νεαρού, προτού αποκτήσει τις ξεχωριστές ικανότητες που τον έκαναν διάσημο. Ήταν κυνηγός που κυνηγούσε στον Ελικώνα και, σταματώντας να πιει νερό από την πηγή Ιπποκρήνη, αντίκρισε, άθελά του, γυμνή την Αθηνά να δροσίζεται στα νερά της.

Η ιστορία με τα φίδια, η διασημότερη παραλλαγή του μύθου του Τειρεσία, παραδίδεται με διαφόρους τρόπους. Άλλοι λένε ότι ο Τειρεσίας χώρισε τα φίδια, άλλοι πως τα πλήγωσε και άλλοι πως σκότωσε το θηλυκό. Σε κάθε περίπτωση, ο Τειρεσίας έγινε γυναίκα. Επτά χρόνια αργότερα, στον ίδιο τόπο, ξαναείδε τα φίδια να ζευγαρώνουν. Για μια ακόμη φορά επεμβαίνει, με αποτέλεσμα να ξαναπάρει το αρχικό του φύλο. Η αποκάλυψη της αλήθειας για το γυναικείο φύλο έκανε την Ήρα να τυφλώσει τον Τειρεσία και τον Δία να του χαρίσει το προνόμιο της μαντείας αλλά και να ζήσει πολύ, επτά ανθρώπινες ζωές λεγόταν.

Φυσικά, η ιστορία αυτής της μεταμόρφωσης δεν άφησε αδιάφορο τον Οβίδιο, ενώ, αργότερα, η ιστορία αμφισβητήθηκε και διακωμωδήθηκε (Λουκιανός). Στον 20ό αι. υπήρξε αφορμή για προβληματισμούς σχετικά με το φύλο αλλά και για άλλα ζητήματα

Ο Τειρεσίας διαχωρίζει τα φίδια.Goltzius, Hendrick, 1589, χαλκογραφία. Σε πρώτο πλάνο ο Τειρεσίας-άνδρας διαχωρίζει τα φίδια. Στο βάθος ο Τειρεσίας-γυναίκα διαχωρίζει και πάλι τα φίδια.
Harvard Art Museums/Fogg Museum, R2055

Γκιγιώμ Απολλιναίρ, Οι μαστοί του Τειρεσία, 1917

Οι μαστοί του Τειρεσία είναι ένα δίπρακτο σουρεαλιστικό δράμα του θεμελιωτή του μοντερνισμού Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Στόχος των Μαστών του Τειρεσία ήταν να διασκεδάσει το κοινό του και να προκαλέσει το ενδιαφέρον του για μια πληθώρα θεμάτων, όπως η καταπίεση που υφίσταται το γυναικείο φύλο (άμεση σχέση με την αλλαγή φύλου του Τειρεσία), ο φεμινισμός, η χειραφέτησή του, ο ενστερνισμός ενός ανοίκειου ρόλου από τα δύο φύλα, η υπογεννητικότητα και οι συνέπειές της, η κοντόφθαλμη εξουσία των αστυνομικών δυνάμεων, ο πόλεμος, η σκανδαλοθηρία της δημοσιογραφίας, η απουσία κοινωνικής μέριμνας, και η άνιση κατανομή του πλούτου. Το έργο αφήνει χώρο για μια αληθινή αισιοδοξία, που παρηγορεί στη στιγμή και αφήνει να ανθίσει η ελπίδα.

Οι μεταμορφώσεις του Τειρεσία

Ο λόγος για τον Δία. Μια φορά, από γλυκό κρασί χαλαρωμένος

δεν έβαζε μαράζι στην καρδιά, και στο ραχάτι απάνω με την Ηρα

καλαμπουρίζαν, όταν ξαφνικά γύρισε κι είπε: "Βέβαια οι γυναίκες

το φχαριστιούνται πάντα πιο πολύ από τους άντρες πάνω στο κρεβάτι".

"Διαφωνώ" επέμενε αυτή. Στον Τειρεσία, τον σοφό, αποταθήκαν

που τα 'χε δοκιμάσει και τα δυο, καθότι υπήρξε και άρρενας και θήλυ.

Αυτός ο Τειρεσίας μια φορά συνάντησε δυο φίδια μες στο δάσος

που ζευγαρώναν, και με το ραβδί τα χτύπησε χαλνώντας τη δουλειά τους.

Το αποτέλεσμα ήταν θαυμαστό: από άντρας που ήταν έγινε γυναίκα,

κι έμεινε θηλυκός χρόνους εφτά· και ύστερα, στον όγδοο χρόνο απάνω

έτυχε να τα δει ξανά· "λοιπόν, αν είναι μαγικό το χτύπημά σας

και δύναται το φυσικό εκεινού που έδωσε το χτύπημα ν' αλλάζει,

θα σας χτυπήσω άλλη μια φορά". Τα έκρουσε και πάλι με τη ράβδο

και γύρισε στην πρώτη του μορφή, την αντρική, ως ήταν γεννημένος.

Γι' αυτό λοιπόν ορίστηκε κριτής, και ως κριτής στη δίκη-καλαμπούρι

πήρε σαφώς το μέρος του Διός. Χολώθηκε βαρύτατα η Ηρα -

ασήμαντος, που λεν, η αφορμή, μα κάκιωσε αυτή υπέρ το δέον.

Βαρύτατη και του κριτή η ποινή: του στέρησε τα μάτια διά βίου.

Σύμφωνα με την τάξη τ' ουρανού, κανείς θεός θεού τα πεπραγμένα

δεν ακυρώνει. Για το λόγο αυτό τον τυφλωμένο Τειρεσία ο Δίας

ευλόγησε με γνώση μαντική - διάκριση που αλάφρυνε τον πόνο.

Απ' τον καιρό εκείνο ξακουστός στης Βοιωτίας γύριζε τα μέρη

και μοίραζε αλάθευτους χρησμούς σε όσους υποβάλλουν ερωτήσεις.

(Οβίδιος, Μετ. 3 [Ηχώ και Νάρκισσος]. 318-340, μετ. Θ.Δ. Παπαγγελής)

Προφητείες και καθαρμοί

Ο Τειρεσίας είναι συνδεδεμένος με τον Θηβαϊκό κύκλο, κυρίως με τους Λαβδακίδες, όπως ο Κάλχας με τον Τρωικό κύκλο και τους Ατρείδες. Στη Θήβα υπήρχε οιωνοσκοπείο του, ενώ μαντείο του βρισκόταν στον γειτονικό Ορχομενό.

1. Ο Τειρεσίας παρήγγειλε να καούν τα φίδια που ο Ηρακλής είχε πνίξει στην κούνια του, να πεταχτεί η στάχτη τους στον ποταμό και η κάμαρη να πλυθεί με αλμυρό νερό (Θεόκρ. Ειδύλλια, 24, 97-98). Θαλασσινό νερό χρησιμοποιούνταν κυρίως σε περιπτώσεις θανάτου και λοιμού, οπότε τα αποπλύματα πετιούνταν στη θάλασσα, για να μην υπάρχει περίπτωση κανείς να τα πατήσει.

2. Όταν ο Αμφιτρύωνας, ο σύζυγος της Αλκμήνης, επέστρεψε στη Θήβα, δεν βρήκε τη γυναίκα του διαχυτική απέναντί του, γιατί ακριβώς την προηγούμενη της είχε εμφανιστεί ο Δίας με τη μορφή του συζύγου της και κοιμήθηκαν μαζί. Ο Τειρεσίας του αποκάλυψε την ένωσή της με τον Δία. 

Η Αλκμήνη στην πυρά. Ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Δαρείου, περίπου 340-330 π.Χ. Στο αριστερό πάνω μέρος διακρίνεται ο Τειρεσίας, προλέγοντας το μεγαλείο του Ηρακλή. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 1989.100

 3. Κατά τον πόλεμο των Επτά επί Θήβαις, ο Τειρεσίας προφήτευσε ότι οι Θηβαίοι θα νικήσουν, αν ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα, προσφερθεί σφάγιο στον Άρη, όπως και έγινε.

4. Αργότερα, όταν οι Επίγονοι των Επτά εξεστράτευσαν εναντίον των Θηβών, ο Τειρεσίας συμβούλευσε τους Θηβαίους να στείλουν κήρυκα για διαπραγματεύσεις, αλλά οι ίδιοι να πάρουν γυναίκες και παιδιά και κρυφά να εγκαταλείψουν την πόλη.

 

Η Λειριόπη ζητά από τον Τειρεσία να προφητεύσει για τον Νάρκισσο. Δαχτυλίδι. Utah, Museum of Fine Arts

Τειρεσίας και Λειριόπη

Τη σιγουριά του στα προγνωστικά δοκίμασε εν πρώτοις η Λειριόπη,

νύμφη αυτή γλαυκή του ποταμού, που ο Κηφισός μια μέρα φουσκωμένος

την πλάκωσε με τα πολλά νερά, και στανικά μες στο βαθύ του ράμα

την έκανε δικιά του. Στους εννιά τους μήνες η πανώρια εκείνη νύμφη

γέννησε τέκνο σπάνιας ομορφιάς - βρέφος ακόμα και το λαχταρούσες!

Νάρκισσο είπε η μάνα το παιδί· κι όταν γι' αυτό ρωτήθηκε ο μάντης

αν του 'λαχε πολύχρονη ζωή ως τα βαθιά γεράματα φτασμένη,

η απόκριση που δόθηκε ήταν "Ναι, όσο καιρό δε θα νογάει ποιος είναι".

Ο λόγος τούτος για καιρόν πολύ φάνταζε κούφιος, κι όμως βγήκε αλήθεια:

βρήκε ανήκουστη μανία το παιδί κι αλλόκοτος χαμός το καρτερούσε.

(Οβίδιος, Μετ. 3 [Ηχώ και Νάρκισσος]. 341-350, μετ. Θ.Δ. Παπαγγελής)

6. Ακόμη, προσπάθησε, μάταια όμως, να πείσει τον Πενθέα να αποδεχτεί τη λατρεία του Διόνυσου. 

 

Ο Πενθέας περιφρονεί τις προφητείες του Τειρεσία. Baur, Johann Wilhelm, 1639, χαλκογραφία. Harvard Art Museums/Fogg Museum, S11.36.1

 Στις τραγωδίες Οιδίπους τύραννος και Αντιγόνη του Σοφοκλή με έξοχο τρόπο ο ποιητής δείχνει τον Τειρεσία να ταλαιπωρείται ως μάντης κακών και να προκαλεί την οργή του Οιδίποδα και του Κρέοντα, γιατί δεν αποκαλύπτει την αλήθεια στον πρώτο, για τις προφητείες του στον δεύτερο

 

Ο Τειρεσίας, ο Οιδίποδας και η Σφίγγα. Μελανόμορφη λήκυθος, περίπου 480-460 π.Χ. Δεξιά ο Οιδίποδας αντιμετωπίζει τη Σφίγγα. Αριστερά ο Τειρεσίας ή ο Κρέων. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1836,0224.162 © The Trustees of the British Museum

 Θάνατος του Τειρεσία - Η τύχη της κόρης του

Και καθώς ο Τειρεσίας τους συμβούλευσε [τους Θηβαίους] να στείλουν κήρυκα στους Αργείους για συνθηκολόγηση και οι ίδιοι να φύγουν, πράγματι έστειλαν στους εχθρούς τους απεσταλμένο, εκείνοι όμως επιβίβασαν σε άμαξες παιδιά και γυναίκες και έφευγαν από την πόλη. Όταν νύχτα έφτασαν στην κρήνη που επονομάζεται Τιλφούσσα, ο Τειρεσίας ήπιε νερό από αυτήν και τελείωσε τη ζωή του. Και οι Θηβαίοι, αφού περιπλανήθηκαν πολύ, ίδρυσαν την πόλη Εστιαία και εγκαταστάθηκαν εκεί. Όταν αργότερα οι Αργείοι πληροφορήθηκαν την απόδραση των Θηβαίων, μπήκαν στην πόλη, μάζεψαν λάφυρα και γκρέμισαν τα τείχη. Μέρος από τα λάφυρα τα έστειλαν στους Δελφούς, στον Απόλλωνα, μαζί και την κόρη Τειρεσία, τη Μαντώ· γιατί του είχαν τάξει, αν κυριεύσουν την πόλη των Θηβών, να του αφιερώσουν το καλύτερο από τα λάφυρα. (Απολλόδ. 3.7.2)

Ο Τειρεσίας και ο Αίαντας στον Κάτω Κόσμο.Τοιχογραφία από τον τάφο του Orcus II, Ταρκινία, Ιταλία

Το όρος Τιλφούσιο και η λεγόμενη Τιλφούσα πηγή απέχουν από την Αλίαρτο κάπου πενήντα στάδια. Υπάρχει μεταξύ των Ελλήνων η παράδοση ότι οι Αργείοι μαζί με τους γιους του Πολυνείκη, μετά την άλωση των Θηβών, μεταξύ των άλλων λαφύρων έφεραν στον θεό των Δελφών και τον Τειρεσία, ο οποίος στον δρόμο, διψασμένος ήπιε νερό από την Τιλφούσα και ξεψύχησε. Δίπλα στην πηγή είναι ο τάφος του. […] την υπόλοιπη ισορία του Τειρεσία, πόσα χρόνια έγραψαν ότι έζησε, πώς άλλαξε από γυναίκα σε άντρα και ότι ο Όμηρος στην Οδύσσεία δείχνει τον Τειρεσία, μόνος αυτός, να διατηρεί στον Άδη τον πνεύμα του, αυτά τα γνωρίζουν όλοι από την παράδοση. (Παυσ. 9.33.1-2)

Ο τάφος του Τειρεσία υποτίθεται ότι υπήρχε στο Τιλφούσιο Όρος, κοντά στην πηγή Τιλφούσα, ενώ στη Θήβα βρισκόταν απλώς ένα κενοτάφιό του.

Ο Τειρεσίας εμφανίζεται στον Οδυσσέα. Ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Δόλονα, περίπου 390 π.Χ.

Μάντης και μετά τον θάνατο

Ο θάνατος του Τειρεσία, σε βαθύτατο γήρας, τοποθετείται χρονικά μετά την κατάληψη των Θηβών από τους Επιγόνους. Όμως, ακόμη και μετά τον θάνατό του ασκούσε τη μαντική του τέχνη. Η Κίρκη συμβούλευσε τον Οδυσσέα τι να κάνει, προκειμένου να μιλήσει, ζωντανός αυτός, με τον νεκρό Τειρεσία, και εκείνος να του αποκαλύψει τον τρόπο με τον οποίο θα κατάφερνε να επιστρέψει στο σπίτι του.

Ο Τειρεσίας εμφανίζεται στον Οδυσσέα. Fuseli, Henry, περίπου 1780-1785

Επιπλέον, ο μάντης συμβούλευσε τον Οδυσσέα σε ποιες ενέργειες έπρεπε να προβεί μετά τον φόνο των μνηστήρων, ώστε να εξευμενίσει τους θεούς: να προσφέρει θυσίες στον Ποσειδώνα σε μέρος μακριά από τη θάλασσα, εκεί όπου κανένας δεν θα αναγνώριζε το κουπί σαν κουπί, να ιδρύσει ιερό του και στη συνέχεια να γυρίσει στο παλάτι και να θυσιάσει σε όλους τους θεούς.

 

Ο Τειρεσίας στον Κάτω Κόσμο πίνει αίμα, για να μιλήσει με τον Οδυσσέα. - Theodor van Thulden

ΠΗΓΗ