Ο ΣΤΑΥΡΟΣ

Μινωικός Λίθινος σταυρός από τον ιερό αποθέτη του ανακτόρου στην Κνωσό

Ο σταυρός είναι ίσως το πιο παλιό ελληνικό (και συμπαντικό) σύμβολο, που τοποθετείται σε πανάρχαιους χρόνους και που συγκεντρώνει κοσμική κυρίως υπόσταση. Είναι ένα κέντρο κοσμικό, ένα σημείο επικοινωνίας μεταξύ σύμπαντος και γης, ένα σύστημα αξόνων, που προεκτείνεται στο συμπαντικό άπειρο, ένα σύμβολο που κατέχει σοβαρή θέση στις απεικονίσεις του κοσμικού δέντρου (Δέντρου της Ζωής ή της διατροφής-θρέψης), της κοσμικής στήλης, της κοσμικής κλίμακας και άλλων.

Η κατακόρυφη γραμμή του σταυρού συμβολίζει την ουράνια πνευματική και διανοητική, θετική, ενεργετική και αρσενική παράμετρο. Η οριζόντια γραμμή είναι η γήινη, λογική, παθητική, αρνητική και θηλυκή παράμετρος. Στο σύνολό του ο σταυρός είναι η απαρχή στη φύση (κατ’ άλλους ο αιώνιος Ερμαφρόδιτος, η πηγή-συνδυασμός του αρσενικού και του θηλυκού, κι εδώ ας μη λησμονείται ότι μία από τις παλαιότερες μορφές του ελληνικού άλφα (=αρχή) ήταν ο ισοσκελής σταυρός, που βασικά σήμαινε τη διασταύρωση των δύο «στοιχείων» για την έναρξη της ύπαρξης. Ο σταυρός είναι η δυαδικότητα στη φύση και η ένωση και ολοκλήρωσης της ανθρώπινης ψυχής στην οριζόντια και κάθετη όψη της, που αμφότερες είναι απαραίτητες για τη δημιουργικότητα, για τη δημιουργία πλήρους ζωής. Είναι η υπέρτατη ταύτιση.

Ο σταυρός είναι το σχήμα του ανθρώπου με τα άνω άκρα σε πλήρη έκταση. Είναι ακόμη η κάθοδος του πνεύματος μέσα στην ύλη. Η δυνατότητα επέκτασής του προς κάθε κατεύθυνση, στο άπειρο, δηλώνει την αιωνιότητα της φύσης και της ζωής. Συνιστά τους άξονες των σημείων του ορίζοντα, την τετραδικότητα στις δυναμικές όψεις της. Σαν χιαστί αντιπροσωπεύει τα τέσσερα στοιχεία της ζωής (αέρα, γη, φωτιά και νερό) ενωμένα στο πέμπτο στοιχείο (ψυχή ή ουράνιον πυρ), το Κέντρο. Κοσμολογικά το επάνω μέρος είναι το Ζενίθ, το κάτω μέρος είναι το Ναδίρ, ο άξονας βορρά-νότου είναι ο άξονας των ηλιοστασίων και ο άξονας ανατολής-δύσης αυτός των ισημεριών.

Η λέξη σταυρός για τον προγονικό Ελληνισμό σημαίνει ο όρθιος πάσσαλος ή το μακρύ ξύλο. Σαν τέτοιος αναφέρεται από τον Όμηρο: «αμφί δε οι μεγάλην αυλήν ποίησαν άνακτι σταυροίσιν πυκινοίσι», δηλαδή «και τριγύρω έκτισαν σαν μεγάλη αυλή για τον βασιλιά με πυκνοστημένους πασσάλους», και «σταυρούς εκτός έλασσε διαμπερές ένθα και ένθα πυκνούς και θαμέας», δηλαδή «στον περίγυρο κάρφωσε πασσάλους σε όλο το μήκος, πολύ κοντά τον ένα στον άλλο», όπως και από άλλους συγγραφείς. Από τον Ηρόδοτο αναφέρεται σαν μπηγμένος πάσσαλος, που χρησιμεύει σαν θεμέλιο: «ίκρια επί σταυρών υψηλών εζευγμένα εν μέση έστηκε τη λίμνη», δηλαδή «εκεί στη μέση της λίμνης έστησε εξέδρα πάνω σε πασσάλους αλληλοζευγμένους», και παρακάτω: «κομίζοντες εξ όρεος τω ούνομα εστί Όρβηλος, κατά γυναίκα εκάστην ο γαμέων τρεις σταυρούς υπίστησι», δηλαδή «οι πάσσαλοι φέρονται από ένα βουνό, που ονομάζεται Όρβηλος, και κάθε άνδρας μπήγει τρεις πασσάλους για κάθε γυναίκα που παντρεύεται».

Η ετυμολογία της λέξης σταυρός, σύμφωνα με τους Liddel και Scott, βασίζεται στο ρήμα «ί-στη-μι». Το θέμα στη- στη δωρική γίνεται στα- και κατ’ επέκταση σταυ- ή σταF-, όπου F το δίγαμμα παλαιότατο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου που εγκαταλείφθηκε. Δεύτερη συλλαβή –ρός δείχνει στατική επιτόπια ροή. Στο σύνολό της, ετυμολογικά, η λέξη σταυρός εκφράζει σταθερότητα, κινητικότητα αλλά επί σταθερών βάσεων, όπως και το σώμα του ανθρώπου με εκτεταμένες χείρες.

Η σταύρωση του Προμηθέα από αρχαιοΕλληνικο αγγείο

Ο σταυρός είναι το ρωμαϊκό όργανο θανάτωσης και αποτελείται από δύο ξύλα σταυροειδώς προσαρμοσμένα, όπως αναφέρεται από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη. Υπό την ίδια έννοια αναφέρεται και από τον Λουκιανό: «και τοις επί τον σταυρόν απαγομένοις», δηλαδή «και αυτούς που οδηγούνται στο σταυρό».Ο σταυρός αναφέρεται μεταφορικά επί εκουσίων παθημάτων στα ευαγγέλια: «σταυρόν λαμβάνειν, αίρειν, βαστάζειν». Το σχήμα αυτού παρίσταται με το ελληνικό γράμμα Τ σύμφωνα με τον Λουκιανό: «τω γαρ τούτου σωματί φασι τους τυράννους ακολουθήσαντας και μιμησαμένους αυτού το πλάσμα έπειτα σχήματι τοιούτω ξύλα τεκτήναντας ανθρώπους ανασκολοπίζειν επ’ αυτά. Από δε τούτου και τω τεχνήματι τω πονηρώ την πονηράν επωνυμίαν συνελθείν. Τούτων ουν απάντων ένεκα πόσων θανάτων το Ταυ άξιον είναι νομίζετε;», δηλαδή «διότι, όπως λένε, οι τύραννοι ακολούθησαν τη μορφή του σώματός του (εννοεί το Ταυ) και, αφού μιμήθηκαν το σχήμα του, με ξύλα θανάτωναν (ως ποινή) ανθρώπους, παλουκώνοντάς τους σ’ αυτά. Εξαιτίας του λοιπόν και της πονηρής πράξης προσέλαβε αυτό το πονηρό όνομα. Από όλα αυτά για πόσους θανάτους νομίζετε ότι το Ταυ είναι υπεύθυνο»;

Σταυρόω σημαίνει περιφράζω με σκόλοπες ή πασσάλους, περιχαρακώνω κάποιον τόπο. Με τη σημασία αυτή αναφέρεται από τον Θουκυδίδη: «σταυρόω τα βάθη ξύλοις», δηλαδή «περιχαράζει τα βάθη με ξύλα», ενώ κατά τον Πολύβιο σημαίνει σταυρώνω, ανασκολιπίζω επί σταυρού, προσηλώνω: «τους περί τον Σπένδιον αιχμαλώτους εσταύρωσαν επιφανώς», δηλαδή «και τους αιχμαλώτους γύρω από τον Σπένδιο ποταμό εσταύρωσαν έτσι ώστε να είναι εμφανείς».

Ανασταυρόω σημαίνει παλουκώνω. Αναφέρεται από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη για το θεό Διόνυσο: «… και τον Λυκούργον ζωγρήσαντα τυφλώσαί τε και πάσαν αικίαν εισενεγκάμενον ανασταυρώσαι», δηλαδή «και αφού συνέλαβε τον Λυκούργο ζωντανό, τον ετύφλωσε και, αφού τον βασάνισε με κάθε τρόπο, τον παλούκωσε», και από τον Φιλόστρατο: «Εκ παλαιού, ξένε, και γαρ τον Ηρακλέα φασίν ανασταυρώσαντα το Ασβόλου του κενταύρου σώμα επιγράψαι αυτώ τόδε το επίγραμμα», δηλαδή «Από τα παλιά, ξένε, όταν ο Ηρακλής παλούκωσε το σώμα του κενταύρου Ασβόλου, έγραψε σαν επίγραμμα τα ακόλουθα».

Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους σήμαινε προσηλώνω πάνω στο σταυρό, καρφώνω επάνω στον σταυρό, σταυρώνω. Στα βυζαντινά χρόνια το σημείο του σταυρού χρησιμοποιόταν σαν σφραγίδα σε συμβόλαια ή σε ομόλογα. Το σκήπτρο των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, μετά την αποδοχή του χριστιανισμού, τελείωνε σε σχήμα σταυρού.

Γίνεται, λοιπόν, εμφανές ότι οι προϊστορικοί μας πρόγονοι δεν χρησιμοποιούσαν τη λέξη σταυρός για να περιγράψουν το σχήμα, το σύμβολο που σήμερα λέγεται σταυρός. Ασφαλώς θα πρέπει να χρησιμοποιούσαν κάποια άλλη λέξη, που δυστυχώς δεν σώθηκε. Επειδή ο ισοσκελής σταυρός αλλά και ο σταυρός σε σχήμα ανθρώπου, ειδικά σε ταφικά ειδώλια της νεολιθικής εποχής, είχαν ευρεία χρήση, θα πρέπει ο σταυρός να συνδεόταν με τη μετά θάνατο ζωή. Και η επέκταση των βραχιόνων του αναμφισβήτητα οδηγεί στο άπειρο, στην αιωνιότητα. Η πιο συνετή λέξη περιγραφής του θα έπρεπε να είναι τετρακτίς, αφ’ ενός γιατί τον αποδίδει και αφ’ ετέρου γιατί οι τέσσερις ίσοι βραχίονες ενώνονται στο κέντρο απαρχής (γενέσως, δημιουργίας) και εκ του κέντρου κατευθύνονται στο άπειρο (χώρο ύπαρξης των ατελεύτητων θεών και θεαινών, χώρο αιωνιότητας, χώρο μεθόδευσης της μετεμψύχωσης).