Κλεοπάτρα η Παρεξηγημένη Βασίλισσα.

Η Κλεοπάτρα ήταν η τελευταία ηγέτιδα της Πτολεμαϊκής δυναστείας της ελληνιστικής αρχαίας Αιγύπτου και ουσιαστικά, η τελευταία Φαραώ που είχε η Αίγυπτος.

Ήταν Ελληνίδα και μέλος της Ελληνικής ελίτ .

 Τα μέλη της Πτολεμαϊκής δυναστείας που κυβέρνησαν την Αίγυπτο για τρείς αιώνες ήταν απόγονοι του Πτολεμαίου, στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Πτολεμαίοι δεν αφομοίωσαν πλήρως την Αιγυπτιακή κουλτούρα, σεβάστηκαν όμως τις παραδόσεις και τις θρησκευτικές λατρείες της. Για παράδειγμα, ακολουθούσαν τη παράδοση των Φαραώ σχετικά με τις ερωτικές συνευρέσεις μεταξύ μελών της οικογένειας, για αναπαραγωγικούς λόγους, προκειμένου να διατηρηθεί η γραμμή του αίματος καθαρή. Υπήρχε όμως ένα κοινωνικό-οικονομικό και πολιτιστικό κενό μεταξύ των Πτολεμαίων και του Αιγυπτιακού λαού. Για παράδειγμα, η Κλεοπάτρα ήταν η πρώτη Πτολεμαϊκή Φαραώ που μπορούσε να μιλήσει την Αιγυπτιακή γλώσσα . Η πόλη στην οποία ζούσαν οι Πτολεμαίοι Φαραώ κατά τη διάρκεια της δυναστείας τους δεν ήταν η Μέμφιδα, η αρχαία παραδοσιακή πόλη των Φαραώ, αλλά η πόλη που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρεια .

Η περισσότερο προβεβλημένη εικόνα της βασίλισσας στη Δυτική παράδοση είναι αυτή που διαδόθηκε στο κόσμο μέσω αυτών που την νίκησαν, των εχθρών της, των Ρωμαίων. Η θανάσιμη σχέση της με τους, Ιούλιο Καίσαρα, Μάρκο Αντώνιο και Οκταβιανό, αλλά και οι πολλοί της ρόλοι, ως ερωμένη και σύμμαχος «αυτών των ανδρών»  ήταν καθοριστικοί παράγοντες για την εικόνα της στη Δυτική παράδοση  Μία από τις Ρωμαϊκές χαρακτηριστικές περιγραφές της Κλεοπάτρας γράφτηκε από τον ιστορικό Κάσσιο. Ο Κάσσιος ισχυρίστηκε ότι έγραψε την ομιλία του Οκταβιανού, όμως αυτό το έκανε 200 χρόνια μετά το γεγονός, επομένως δεν μπορούμε να είμαστε πραγματικά σίγουροι για το αληθές της εξιστόρησης, γεγονός που είναι ένα από τα κλασσικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε όταν μελετούμε αρχαία ιστορία. Σύμφωνα  με τον Κάσσιο, ο Οκταβιανός παρουσιάζει την Πτολεμαϊκή Αίγυπτο με πολύ αρνητικό τρόπο ισχυριζόμενος ότι τόσο οι Αλεξανδρινοί, όσο και οι Αιγύπτιοι, λάτρευαν ερπετά και κτήνη, ταρίχευαν τα σώματά τους για να εμφανίζονται ως αθάνατοι, και το χειρότερο όλων, δεν κυβερνούνταν από άντρα αλλά από μία γυναίκα, την Κλεοπάτρα. Επιπλέον, λέει, ποιος δεν θα θρηνούσε ακούγοντας πως ο Μάρκος Αντώνιος εγκατέλειψε τον τρόπο ζωής των προγόνων του για να εναγκαλιστεί βαρβαρικά έθιμα και σταμάτησε να τιμά τους συμπατριώτες του, τους νόμους και τους θεούς του. Μετά από αυτά, ο Οκταβιανός παρουσιάζει το σενάριο ότι ο Μάρκος Αντώνιος, μαγεμένος και σκλαβωμένος από την Κλεοπάτρα, έμπλεκε τώρα τον εαυτό του σε πόλεμο ενάντια στην ίδια του την πατρίδα και τους ανθρώπους του.  Σε αυτό το πνεύμα, ο Κάσσιος παρουσιάζει τον Μάρκο Αντώνιο «ως σκιά του προηγούμενου εαυτού του»  και όχι μόνο. Ο Κάσσιος δεν κάνει μία αμερόληπτη εξιστόρηση του παρελθόντος, αλλά μία προκατειλημμένη που αφηγείται τα πράγματα από την πλευρά της Ρώμης . Αυτή η αρνητική προπαγάνδα για την Κλεοπάτρα ήταν, φυσικά, μία στρατηγική κίνηση των Ρωμαίων που είχαν την ανάγκη να παρουσιάσουν δυνατές και συγκλονιστικές αντιθέσεις ανάμεσα στη κουλτούρα τους και σε αυτήν της Κλεοπάτρας, ώστε να συντηρήσουν την ιδέα ότι αυτή δεν αποτελούσε μόνο εχθρό της Ρώμης, αλλά κυρίως, αποτελούσε απειλή για τον Ρωμαϊκό τρόπο ζωής, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις. Φυσικά, οποιοσδήποτε δεσμός της Κλεοπάτρας με τον διανοητικό Ελληνιστικό κόσμο θα υπονόμευε το έργο τους εναντίον της, οπότε το γεγονός αυτό παραλήφθηκε σκόπιμα στη Ρωμαϊκή ομιλία εναντίον της.

Η Ρωμαϊκή άποψη για την Κλεοπάτρα επικράτησε, όχι μόνο εξαιτίας των αναφορών σε αυτήν από Ρωμαίους συγγραφείς, αλλά και επειδή δεν υπάρχουν αφηγήσεις για την Πτολεμαϊκή βασίλισσα γραμμένες από αρχαίους Αιγυπτίους . Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για αυτήν προέρχονται από Ρωμαίους συγγραφείς. Εκτός από αυτό, υπάρχουν και λίγα αποδεικτικά στοιχεία σχετικά, στη μορφή νομισμάτων και γλυπτών μόνο. Κατά συνέπεια, ο θρύλος και ο μύθος που έχει επικρατήσει για την Κλεοπάτρα στη λαϊκή κουλτούρα είναι αυτός που την παρουσιάζει ως μία ερωτική κυνηγό, μία γυναίκα που δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει την ομορφιά της και την ερωτική της δύναμη για να μεταχειριστεί πολιτικά τους άνδρες. Αυτή η εικόνα όμως που περιγράφει την Κλεοπάτρα φαίνεται να είναι ασυνεπής σε σχέση με αυτό που πραγματικά ήταν, δηλαδή, μία Ελληνίδα ηγέτιδα της Αιγύπτου που ζούσε σε μία μοντέρνα, πνευματικά και πολιτιστικά εξελιγμένη πόλη, την Αλεξάνδρεια , με μία θαυμαστή αρχιτεκτονική και, φυσικά, έδρα της σπουδαιότερης και μεγαλύτερης βιβλιοθήκης στον κόσμο. Αυτή η γυναίκα που, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, μιλούσε επτά γλώσσες και ήταν Πτολεμαϊκή ηγέτιδα, φαίνεται να απείχε αρκετά από οποιαδήποτε ιδέα μίας γυναίκας που χρειαζόταν να στηριχθεί μόνο στο κορμί της με σκοπό να ωφεληθεί πολιτικά. Στην ουσία ο Πλούταρχος φθάνει μέχρι να ισχυριστεί ότι η Κλεοπάτρα δεν ήταν πραγματικά μία όμορφη γυναίκα, αλλά γοήτευε τους ανθρώπους γιατί είχε μία χαρισματική προσωπικότητα.  Από αυτή τη δήλωση του Πλούταρχου μπορούμε να καταλάβουμε ότι ήταν πράγματι μία πολύ έξυπνη και καλλιεργημένη γυναίκα, και όχι μία βάρβαρη όπως την παρουσίαζαν οι Ρωμαίοι.

Η βασίλισσα ήταν επίσης, κατά κάποιο τρόπο, «αλχημίστρια». Τα δηλητήρια την γοήτευαν και χρησιμοποιούσε τους αιχμαλώτους της για να δοκιμάζει τις επιδράσεις τους. Ο Μάρκος Αντώνιος γνωρίζοντας αυτό το ενδιαφέρον της Κλεοπάτρας για τα δηλητήρια, γινόταν κάποιες φορές παρανοϊκός στη σκέψη ότι θα μπορούσε αυτή να τον δηλητηριάσει. Ο Πλίνιος στη «Φυσική Ιστορία» του, μας λέει ότι μία μέρα, κατά τη διάρκεια ενός επίσημου δείπνου, η Κλεοπάτρα ζήτησε από τους καλεσμένους της να βουτήξουν λουλούδια στα ποτήρια με το κρασί τους και κατόπιν να το πιουν. Όταν ο Μάρκος Αντώνιος ήταν έτοιμος να πιει το δικό του, η Κλεοπάτρα πήρε το ποτήρι από τα χέρια του και του είπε ότι είχε δηλητηριάσει τα λουλούδια. Προφανώς προσπάθησε να του δείξει ότι δεν είχε την πρόθεση να τον δολοφονήσει και ότι θα μπορούσε να την εμπιστευθεί.

Επιπλέον, η ιστορία μας λέει ότι αυτή αυτοκτόνησε με έναν Αιγυπτιακό αστρίτη (είδος δηλητηριώδους οχιάς), αλλά άλλοι ιστορικοί αμφισβητούν αυτό το γεγονός λέγοντας πως η βασίλισσα δεν χρησιμοποίησε τους ίδιους τους αστρίτες για να αυτοκτονήσει, αλλά απλά ήπιε το  αποσταγμένο δηλητήριό τους. Έτσι ή αλλιώς, η επιλογή της να χρησιμοποιήσει έναν αστρίτη για να αυτοκτονήσει ήταν βασισμένη στο γεγονός, ότι είχε παρατηρήσει την επίδραση αυτού του δηλητήριου στους αιχμαλώτους και είχε δει ότι δεν προκαλούσε οξύ πόνο, αλλά οδηγούσε το θύμα σε μία κατάσταση βαθιού ύπνου που ακολουθούνταν από το θάνατο με ένα αρκετά ήρεμο τρόπο. Έτσι, κατ’ αυτό τον τρόπο, η βασίλισσα πέθανε στους κοιτώνες της για να αποθανατιστεί από την ιστορία και τη λαϊκή κουλούρα.

Μετά από αυτό το σύντομο ιστορικό υπόβαθρο για την Κλεοπάτρα, θα μπω στον κόσμο της λαϊκής κουλτούρας για να σχολιάσω
σύγχρονες απεικονίσεις της βασίλισσας, όπως παρουσιάστηκαν στον κινηματογράφο της δύσης. Το πρώτο σημαντικό ιστορικό φιλμ για την ιστορία της Πτολεμαϊκής βασίλισσας, με τον τίτλο «Κλεοπάτρα», ήταν ένα βουβό δράμα του 1917, βασισμένο στο μυθιστόρημα του Rider Haggard(1889). Σε αυτή τη ταινία η Κλεοπάτρα ενσαρκώνονταν από την Theda Bara, μία Αμερικανίδα ηθοποιό που κατάγονταν από Εβραϊκή οικογένεια , με μία αμερικανική εικόνα που απείχε αρκετά από την ιδανική εθνική εικόνα της Πτολεμαϊκής βασίλισσας. Η Bara ήταν διάσημη για τους προκλητικούς της ρόλους που συχνά εμπεριείχαν ερωτική εκμετάλλευση  και αφορούσαν γυναίκες που εγκατέλειπαν τους συζύγους τους. Αναπαρέστησε την Κλεοπάτρα με έναν δυνατό, απειλητικό και μοχθηρό αέρα, ως μία ερωτική κυνηγό μέσα στο περιβάλλον μίας μακρινής, μυστηριώδους και ευφάνταστης ανατολής  και «η διαφημιστική μηχανή των στούντιο την παρουσίασε …στη σκιά της σφίγγας να θηλάζει δηλητήριο ερπετού» . Η Bara είχε την ικανότητα να προσωποποιήσει τη βασίλισσα με όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που η λαϊκή φαντασία απέδιδε σε μία απελευθερωμένη γυναίκα εκείνη την εποχή. Οι γυναίκες εκείνη την περίοδο ήταν εγκλωβισμένες μέσα στις παραμέτρους μίας ηθικής εικόνας που περιγράφονταν από την ιδέα ότι θα έπρεπε να είναι καλές νοικοκυρές και σύζυγοι, εξαρτώμενες από τον σύζυγό τους, και όπως τονίζει ο Fear, «η επί σκηνής εξελισσόμενη εικόνα της Κλεοπάτρας δεν αποτελεί μόνο όχημα επικής διασκέδασης, αλλά είναι επίσης και μία αποτελεσματική περιγραφή ζητημάτων και συμπεριφορών που αλλάζουν» .

Μία ακόμα ταινία με τίτλο «Κλεοπάτρα» έγινε το 1934 και σκηνοθετήθηκε από τον Cecil B De Mille. Σε αυτή τη ταινία η Κλεοπάτρα ενσαρκώθηκε από την Claudette Colbert αποδίδοντας μία πιο χαλαρή εικόνα  Ο δυνατός, μοχθηρός και απειλητικός αέρας της ερωτικής κυνηγού που είχε αποδοθεί από την Bara, αντικαθιστούταν από έναν πιο εκλεπτυσμένο, παιχνιδιάρικο και κοκέτικο που εισήγαγε η Colbert. Και αυτή όμως απείχε αρκετά από την ιδανική εθνική εικόνα της Κλεοπάτρας, αφού η «βασίλισσα» Colbert είχε την Αμερικανική εικόνα εκείνης της δεκαετίας που έδινε έμφαση στη ρομαντική και εκλεπτυσμένη γυναίκα. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, η Κλεοπάτρα δεν απεικονιζόταν μόνο ως ιστορική φιγούρα, αλλά και σαν εικόνα εμπορικού λογοτύπου. «Ήταν εκείνη την εποχή που η κινηματογραφική διαφήμιση άρχιζε να ανατέλλει, και έτσι η εικόνα της βασίλισσας είχε συνδεθεί με κοσμήματα, τσιγάρα, κομμωτική μόδα, ρούχα, μέσα στο υπνωτιστικό ντεκόρ μίας ευφάνταστης ανατολής» που αναπαριστάνονταν από κολώνες και αντικείμενα που έδιναν τον αέρα ενός ανατολίτικου μεγαλείου. Επιπρόσθετα, το χτένισμα που χρησιμοποιήθηκε από την Colbert, γνωστό ως «φράντζες της Κλεοπάτρας» έγινε πολύ διάσημο, ενώ ακόμα και στις μέρες μας συνδέεται με την βασίλισσα . Η αλλαγή στην εικόνα της βασίλισσας δεν ήταν συμπτωματική. Απεικονίζει τις αλλαγές συμπεριφοράς προς την εικόνα των γυναικών στη λαϊκή κουλτούρα. Εκείνη την εποχή η λαϊκή άποψη σχετικά με τις απελευθερωμένες γυναίκες ήταν πιο ευγενής και εμπεριείχε στοιχεία ρομαντισμού, παιχνιδίσματος, αλλά και εκλεπτυσμού, αντί για την άποψη της δεύτερης δεκαετίας του 20^ου αιώνα που παρουσίαζε την μοχθηρή, απειλητική εικόνα της ερωτικής κυνηγού.

Μία ακόμα ταινία που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε είναι η παραγωγή της 20^th Century Fox, το 1963. Αυτή τη φορά είναι η Elizabeth Taylor που ενσαρκώνει την Κλεοπάτρα σε μία υπερβολικά πολυτελή ταινία που δίνει μία εντελώς νέα διάσταση στο ιστορικό παρελθόν. Η Elizabeth Taylor φιγουράρει στις διαφημιστικές αφίσες ανάμεσα στον Μάρκο Αντώνιο και τον Καίσαρα, δίνοντας μία ιδιαίτερη έμφαση στο ερωτικό ειδύλλιο που εξελίσσεται μέσα στο περιβάλλον μίας υπερβολικά πολυτελούς ανατολής. Η Κλεοπάτρα απεικονιζόταν ως μία εκθαμβωτικά όμορφη και αυταρχική γυναίκα που ζούσε μία ζωή γεμάτη από πολυτέλεια και ερωτικά ειδύλλια. Η εικόνα αυτή αναμειγνύει δύναμη, ομορφιά, χρήμα και ρομαντισμό στην ιδέα της απελευθερωμένης γυναίκας. Το κάνει πάντως με ένα τρόπο που αποσπά τη βασίλισσα από την εικόνα που της έδωσαν, τόσο η Bara όσο και η Colbert, για να την εισάγει σε ένα βασίλειο που απέχει από αυτό που μπορεί να φτάσει η καθημερινή ζωή. Πρόκειται για ένα είδος φανταστικής απόδρασης στα βασίλεια του μύθου και του ρομαντισμού, σε ανάμιξη με ομορφιά, πολυτέλεια και κατάχρηση. Η ταινία αυτή ακολουθήθηκε από την Βρετανική παρωδία «Carry on Cleo», στην οποία η Amanda Berry ενσαρκώνει την Κλεοπάτρα ως μία ελαφρόμυαλη, αφελή γυναίκα. Μία εικόνα που αποτελούσε απλά μία σατυρική απάντηση στη ταινία της Elizabeth Taylor.

Η «Κλεοπάτρα» του 1999 ήταν παραγωγή της Hallmark Entertainment. Η Χιλιανή ηθοποιός που ενσαρκώνει τη βασίλισσα, η Leonor Varela, δίνει για πρώτη φορά μία πιο εθνική εικόνα, αφού η εμφάνισή της πλησιάζει αυτή της μεσογειακής γυναίκας, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ηθοποιό έπαιξε τον ρόλο της Κλεοπάτρας στις ταινίες που αναφέρθηκαν πριν. Και πάλι η βασίλισσα παρουσιάζεται ως μία όμορφη και σαγηνευτική γυναίκα, αλλά αυτή τη φορά με το επιπλέον στοιχείο της γυναίκας που μάχεται «δίνοντας ένα συμβολικό χτύπημα ευνουχισμού σε ένα Ρωμαίο στρατιώτη» .

Μετά από αυτήν, η επόμενη ενδιαφέρουσα αλλά άκριτη αναπαράσταση της Κλεοπάτρας είναι στην τηλεοπτική σειρά «Ζήνα» (2000) όταν αυτή η πολεμίστρια παίζει τον ρόλο της βασίλισσας σε μία διάσημη σκηνή που συχνά συνδέεται με την Κλεοπάτρα: αυτήν του χαλιού. «Ο Αντώνιος κλωτσά ένα χαλί που ξετυλίγεται για να αποκαλύψει μία αλυσοδεμένη και γυμνή Ζήνα που λέει ότι είναι η Κλεοπάτρα, η βασίλισσα της Αιγύπτου» . Η Κλεοπάτρα παρουσιάστηκε επίσης στη τηλεοπτική σειρά με τίτλο «Ρώμη», παραγωγής HBO (2005). Τον ρόλο έπαιξε η Βρετανίδα ηθοποιόςLyndsey Marshal που ενσάρκωσε τη βασίλισσα ως μία φιλόδοξη και ερωτικά εκμεταλλευτική γυναίκα, ικανή να κάνει τα πάντα προκειμένου να έχει δύναμη. Επιπρόσθετα, η βασίλισσα, που παρουσιάζεται εθισμένη στο όπιο, έχει την ικανότητα να σχεδιάσει την εγκυμοσύνη της από τον Ιούλιο Καίσαρα με σκοπό να επιχειρήσει να έχει πολιτική επιρροή στη Ρώμη. Αυτή είναι σημαντική αλλαγή στην εικόνα της Κλεοπάτρας που τώρα παρουσιάζεται υπό την επιρροή ναρκωτικών και, κυρίως, ως μία γυναίκα που δεν γνωρίζει όρια προκειμένου να αποκτήσει τη πολιτική δύναμη που θέλει.

Όπως είδαμε η εικόνα της Πτολεμαϊκής βασίλισσας, όπως παρουσιάστηκε στο κινηματογράφο, άλλαξε αρκετές φορές στο πέρασμα του χρόνου για να προσαρμοστεί στις πολιτιστικές και κοινωνικές συνθήκες της ανάλογης δεκαετίας. Φυσικά, αυτή η διάσημη λαϊκή εικόνα της Κλεοπάτρας απέχει αρκετά από την πραγματική, που ήταν αυτή μίας γυναίκας ηγέτιδας που ζούσε σε μία από τις πιο σημαντικές πόλεις της αρχαιότητος, που αποτελούσε πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο εκείνης της εποχής, την Αλεξάνδρεια. Έτσι, αν και η Κλεοπάτρα φαίνεται πως ήταν μία καλλιεργημένη προσωπικότητα, παραμένει ακόμα μια παρεξηγημένη βασίλισσα, της οποίας η εικόνα που έχει επικρατήσει είναι αυτή που οι εχθροί της οι Ρωμαίοι ήθελαν. Δυστυχώς η ιστορία πλάθεται από τους νικητές.

από την  Έρικα Γεωργιάδη