ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

(1.°>ος-17ος αι.)-----
Για το σχηματισμό των Κρητικών οικογενειακών ονομάτων διαθέτουμε αρκετές
εργασίες, άπα τίς όποιες δμως οι περισσότερες αναφέρονται στα επαγγελματικά
επώνυμα και τα παρωνύμια1.
 Ή εργασία αύτη, βασισμένη σε αρχειακό
υλικό της περιόδου της βενετοκρατίας στην Κρήτη2, αποσκοπεί να συμβάλει
στην έρευνα των εθνικών οικογενειακών ονομάτων3 στη μεγαλόνησο κα-
1. Την παλαιότερη βιβλιογραφία βλ. συγκεντρωμένη στην εργασία του Δ. Β α γ ι άκ
α κ ο υ, Σχεδίασμα περί των τοπωνυμικών και άνΟρωπωννμικών σπουδών εν Ελλάδι,
1833-1962, 'Αθήνα 1964, σελ. 294-295. Οι μετά το 1962 μελέτες πού άφοροϋν τα κρητικά
οικογενειακά ονόματα είναι οι ακόλουθες: Β α σ . Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Κρητικά επώνυμα
είς τάς Κυκλάδας, Πεπραγμένα Β' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, τόμ. Δ', Αθήνα
1969, σελ. 457-466.— Χ ρ υ σ ο ύ λ α ς Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή, Κρητικά επώνυμα ί·ξ ονομάτων
φυτών και ζώων, Κρ. Χρ. 23 (1971), σελ. 440-466.— Τ η ς ί δ ι α ς , Striano- Suriano
- Siriano, 'Αθήνα 1972.— Χ ρ υ σ ο ύ λ α ς Ζ. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή - Κ α τ σ α ν ά κ η ,
Κρητικά οικογενειακά ονόματα από παρωνύμια, μέρος Α', Α - Μ, 'Αθήνα 1972.— I.A.
Θ ω μ ό π ο υ λ ο υ , Τα Κρητικά οικογενειακά ονόματα, 'Αμάλθεια 4 (1973), σελ. 290-
292.— Γ. Ι. Κ ο υ ρ μ ο ύ λ η, Περί τον σχηματισμού των επωνύμων των Ρεθυμνίων, Πεπραγμένα
Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, τόμ. Γ', "Αθήνα 1975, σελ. 153-186.—
Χ ρ υ σ ο ύ λ α ς Ζ. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή - Κ α τ σ α ν ά κ η, Το κρητικό επώνυμο Μονδάτσος -
Μονάτσος, Μοδάτσος - Μοάτσος, 'Αμάλθεια 7 (1976), σελ. 147-153.— Τ ή ς Ι' δ ι α ς, Οικογενειακά
ονόματα ποιητών Κρητικής Αναγεννήσεως, "Αμάλθεια 7 (1976), σελ. 281-
310.— Τ η ς ί δ ι α ς , Τα κρητικά οικογενειακά ονόματα Γριπάρης, Κάλβος, Παλαμάς,
Ροΐδης, Σολωμός, Τιπάλδος και Φώσκολος, 'Αμάλθεια 9 (1978), σελ. 3-15.— Τ η ς ί δ ι α ς ,
Κρητικά επώνυμα επαγγελματικά και δηλωτικά τίτλων και αξιωμάτων, 'Αθήνα 1981.—
Τ ή ς ϊ δ ι α ς, Τα κρητικά επώνυμα Βερνάρδος και Σιλιγάρδος, Προμηθεύς ό Πυρφόρος
7 (1983), σελ. 99-102.— Τ η ς ? δ ι α ς, Τα κρητικά ονόματα Βερίγος και Ματσαμάς, Ονόματα
8 (1983), σελ. 36-38.— Τ η ς ϊ S ι α ς, Μερικά κρητικά επώνυμα ενετικής προελεύσεως,
Ονόματα 9 (1984), σελ. 217-222.
2. Τίς ώς το 1971 δημοσιευμένες πηγές βλ. συγκεντρωμένες στη μελέτη τοϋ ΛΊ. Ι.
Μ α ν ο ύ σ α κ α, Σύντομος επισκόπησις των περί την βενετοκρατουμένην Κρήτην ερευνών,
Κρ. Χρ. 23 (1971), σελ. 245-308.
3. Μελέτες για τα εθνικά οικογενειακά ονόματα σε άλλες περιοχές της 'Ελλάδας:
Π. Γ. Ζ ε ρ λ έ ν τ η, Ναξίων εθνικά, 'Αθηνά 28 (1916), σελ. 297-306.— Α. Λ. Π α π α-
δ ό π ο υ λ ο υ, Τοπωνύμια και εθνικά tv Πόντιο, Αεξικογραφικόν Άρχεΐον 5 (1918), σελ.
203-209.— Σ. Μ ε ν ά ρ δ ο υ, Περί των τοπικών επιθέτων της νεωτέρας ελληνικής. Τ. Τοπικά
Τήνου καϊ Κεφαλληνίας, ΕΕΒΣ 4 (1927), σελ. 332-341.— Τ ο ϋ ' ί δ ι ο υ , Περί τών
144 ΒΟΤΛΑ KONTTT
τα την εποχή της βενετικής κυριαρχίας. ΟΊ πληροφορίες πού αντλούνται άπο
τίς πηγές πού μελετήθηκαν1 άφοροϋν κυρίως το διαμέρισμα του Χάνδακα καί,
σέ μικρότερη έκταση, τα διαμερίσματα της υπόλοιπης Κρήτης, καλύπτοντας
δλη σχεδόν τή διάρκεια της βενετοκρατίας, άπο τα μέσα περίπου του 13ου
αιώνα ώς τήν πτώση του Χάνδακα το 1669.
Τα εθνικά2, τοπικά ή πατριδωνυμικά οικογενειακά ονόματα δηλώνουν είτε
τον τόπο στον όποιο μετοίκησε ό παρονομαζόμενος, είτε, συχνότερα, τον τόπο
άπο οπού κατάγεται. Ό τόπος αυτός μπορεί να είναι μικρή ή μεγαλύτερη
γεωγραφική περιφέρεια: χωριό ή κωμόπολη, πόλη, επαρχία, ακόμη καί χώρα
τοπικών επιθέτων της νεωτέρας έλ,ληνικής. ΠΙ. Τοπικά Λέσβου και Ρόδου, ΕΕΒΣ 6 (1929),
σελ. 286-289.— Ν. Ι. Ζ α φ ε ι ρ ί ο υ, Τοπικά (εθνικά) επίθετα της Σάμον, Άρχεΐον Σάμου
1 (1946), σελ. 140-143.— Γ ε ρ. Η. Π α π α τ ρ έ χ α , 'Εθνικά και άνδρωνυμικά Ξη-
ρομέρον, Έπετηρίς 'Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 1 (1968), σελ. 244-255.— Σ τ .
Γ. Κ α τ σ ο υ λ έ α, Τα τοπικά επώνυμα στή Λακωνία, Πρακτικά Α' Συνεδρίου Λακωνικών
Σπουδών, τόμ. Α' (—ΑακωνικαΙ Σπουδαί 4, 1979), 'Αθήνα 1979, σελ. 310-329.—
Ε λ έ ν η ς Ζ α χ α ρ ί ο υ - Μ α μ ά λ ί γ κ α , Τα επιθήματα των εθνικών ονομάτων (πα-
τριδωννμικών)στο ροδιακό ιδίωμα, Ονόματα 7 (1982), σελ. 49-58.— Ν. Χ. Α λ ι π ρ ά ν τ η,
Εθνικά ονόματα στην Πάρο. (Επώνυμα, παρωνύμια, τοπωνύμια), Ονόματα 8 (1983), σελ.
47-70.— Ν[. Γ. Κ ο ν τ ο σ ό π ο υ λ ο υ , Κεφαλληνιακά εθνικά ονόματα, Ονόματα 8 (1983),
σελ. 39-43.— Ε λ έ ν η ς Ζ α χ α ρ ί ο υ - Μ α μ ά λ ί γ κ α , Τα επίθετα των εθνικών ονομάτων
(πατριδωνυμικών) στο καλυμνιακό ιδίωμα, Ονόματα 11 (1987) σελ. 97-102.
1. Ή μελέτη αύτη δεν έχει την πρόθεση να εξαντλήσει δλες τίς έκδεδομένες πηγές:
περιορίζεται στή χρησιμοποίηση των πιο σημαντικών —κυρίως των νοταριακών, άλλα καί
αρχειακών σειρών τοΰ 'Αρχείου τοΰ Δούκα της Κρήτης— καθώς καί εργασιών πού έχουν
στηριχθεί σέ υλικό άπο τα 'Αρχεία της Βενετίας. Ή μόνη ανέκδοτη πηγή πού αποδελτιώθηκε
για τή μελέτη αύτη εΐναι ή «Περιγραφή της Κρήτης» τοϋ Πέτρου Καστροφύλακα.
2. 'Εθνικά χαρακτήριζε ήδη ό Στέφανος Βυζάντιος τα ονόματα των πολιτών τόσο τών
χωρών δσο καί τών πόλεων, βλ. Στεφάνου Βυζαντίου, Έκ τών Εθνικών, εκδ. Α. Meineke,
Βερολίνο 1849 (φωτοτ. ανατ. Graz 1958). Γενικά γιά τά εθνικά οικογενειακά ονόματα
στην Ελλάδα βλ. Η. M o r i t z , Die Zunamen bei den byzantinischen Historikern und
Chronisten. II. Teil, Landshut 1898, σελ. 34-44.—Ά θ. Χ. Μ π ο ύ τ ο υ ρ α, Τά νεοελληνικά
κι>ρια ονόματα Ιστορικώς και γλωσσικώς ερμηνενόμενα, 'Αθήνα 1912, σελ. 125-
130.— Κ. Ι. 'Α μ ά ν τ ο υ, Παρατηρήσεις τινές εις τήν μεσαιωνικήν γεωγραψίαν, ΕΕΒΣ
1 (1924), σελ. 50-53 (-Γλωσσικά Μελετήματα, 'Αθήνα 1964, σελ. 261-263).— Τ ο ϋ
ϊ δ ι ο υ, Τά εθνολογικά ονόματα εις τους βυζαντινούς συγγραφείς, 'Ελληνικά 2 (1929),
σελ. 97-104 (— Γλωσσικά Μελετήματα, σελ. 307-315).— ^ . Π. Ά ν δ ρ ι ώ τ η, Συμβολή
στή μορφολογία τών νεοελληνικών επωνύμων, 'Επιστημονική Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 6 (1950), σελ. 185-206.— Κ. Ι. Ά μ ά ν τ ο υ, Γλωσ-
σογεωγραφικά. Ι. Οικογενειακά ονόματα εξ εθνικών, ΕΊς μνήμην Γ. Π. Οικονόμου, 'Αθήνα
1954, σελ. 115-120 (= Γλωσσικά Μελετήματα, σελ. 537-540).— Ν. Γ. Κ ο ν τ ο σ ό π ο υ λ
ο υ , Les suffixes ethniques en grec moderne, Bulletin de la Société de Linguistique
de Paris 68 (1973), σελ. 105-127.— M. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η, Τα οικογενειακά-μας
ονόματα. Προλεγόμενα, επεξεργασία κειμένου, σχόλια Ε. Σ. Στάθη, Θεσσαλονίκη 1982,
σελ. 23-38.
ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 145
ολόκληρη1. "Ετσι, λοιπόν, στή μελέτη αυτή εθνικά επώνυμα θεωρούνται -—καί
με τήν έννοια αυτή αποδελτιώθηκαν— δσα σχηματίζονται άπο το δνομα του
τόπου καταγωγής του κατόχου τους (αυτούσιο ή μέ παραγωγική κατάληξη):
π.χ. Γεώργιος Άμαθιανός, 'Αλέξης Μυλοποταμίτης.
 'Αντίθετα, δπου υπάρχει
κανονικό επώνυμο καί το δηλωτικό της καταγωγής αποτελεί συμπληρωματικό
μόνο στοιχείο του ονόματος, τότε το εθνικό δεν θεωρείται οικογενειακό ονομα
καί επομένως δεν αποδελτιώνεται2 (π.χ. Pollo Mazavacha Goroneo).
Μέ βάση το υλικό πού συγκεντρώθηκε, τά εθνικά οικογενειακά ονόματα
της βενετοκρατούμενης Κρήτης διακρίνονται σέ δύο βασικές κατηγορίες: α) σέ
εθνικά ονόματα πού προέρχονται άπο ονομασίες περιοχών της Κρήτης, καί
β) σέ εθνικά ονόματα πού προέρχονται εϊτε άπο ονομασίες περιοχών τοΰ υπόλοιπου
ελλαδικού χώρου (όρια της σημερινής Ελλάδας), είτε άπο ονομασίες
περιοχών της Ιταλικής χερσονήσου εϊτε, πάλι, άπο ονομασίες διαφόρων άλλων
μερών. Μικρότερη ομάδα εθνικών ονομάτων αναφέρεται σέ καταγωγή άπο ευρύτερη
γεωγραφική περιοχή ή καί εθνότητα (π.χ. Ρωμαίος, Γραικός, Ανατολικός).
Στα εθνικά κατατάσσονται επίσης καί οικογενειακά ονόματα πού δηλώνουν
αόριστα προέλευση άπο γεωγραφικό χώρο έκτος Κρήτης (π.χ. Ξένος)
ή μή συγκεκριμένη κρητική περιοχή (π.χ. Άπανωμερίτης). Τέλος, ορισμένα
ονόματα (π.χ. Condolioti, Marmachioti κ.ά.), λόγω τών χαρακτηριστικών
καταλήξεων τους εντάσσονται στα εθνικά, χωρίς ωστόσο να είναι δυνατή ή
εξακρίβωση της περιοχής μέ τήν οποία συνδέονται.
Ή μελέτη τών εθνικών οικογενειακών ονομάτων πού εντοπίστηκαν στην
Κρήτη μας επιτρέπει τήν εξαγωγή στατιστικών στοιχείων, τά όποια, εξαιτίας
της αποσπασματικότητας τών πηγών, δεν μπορούν βέβαια παρά να είναι ενδεικτικά
καί δχι απόλυτα. Συγκεκριμένα, άπο τον συνολικό αριθμό τών 252
εθνικών ονομάτων πού εντοπίζονται κατά τήν περίοδο της βενετοκρατίας, το
Ινα τρίτο περίπου προέρχεται άπο τήν 'ίδια τήν Κρήτη, Ινώ τά υπόλοιπα κατανέμονται
γεωγραφικά ώς έξης:
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Γεωγραφική προέλευση τών εθνικών ονομάτων'0
Κρήτη έκτος Κρήτης άλλες εθνότητες προέλευση άπο μή λόγω
συγκεκριμένο γεωγρ. χώρο καταλήξεων
79(31%) 95(38%) 22(9%) 7(3%) 49(19%)
1. Βλ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , ο.π., σελ. 23 § 52.
2. Βλ. καί Φ α ν ή ς Μ α υ ρ ο ε ι δ ή, Τά ονόματα τών 'Ελλήνων το Ιΰο αιώνα,
Ονόματα 9 (1984), σελ. 147.
3. Τά ποσά πού αναγράφονται έξω άπο τίς παρενθέσεις αντιπροσωπεύουν απόλυτους
αριθμούς.
10
146 ΒΟΪΛΑ ΚΟΝΤΗ
Ά ν τώρα εξεταστούν ειδικότερα οι δύο βασικές κατηγορίες τών εθνικών
οικογενειακών ονομάτων, εκείνων δηλαδή πού προέρχονται άπο τοπωνύμια της
Κρήτης καί εκείνων πού προέρχονται άπο τοπωνύμια έκτος μεγαλονήσου, διαπιστώνεται
δτι τά ονόματα πού προέρχονται άπο τοπωνύμια εκτός Κρήτης
εϊναι περισσότερα: τά εθνικά ονόματα πού παράγονται άπο κρητικά τοπωνύμια
είναι 79 (45%) καί τά εθνικά ονόματα πού προέρχονται άπο τοπωνύμια
έκτος Κρήτης 95 (55%)Κ
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Κατανομή τών εθνικών οικογενειακών ονομάτων κατά περιοχές2,
Κρήτη ελλαδικός χώρος ιταλική χερσόνησος άλλα μέρη
79(45%) 41(24%) 25(14%) 29(17%)
Τά περισσότερα εθνικά οικογενειακά ονόματα μέ κρητική προέλευση δέν
έχουν διαχρονική παρουσία" έκτος άπο το Χαντακίτης πού επιβιώνει σ' δλη
τή διάρκεια της βενετοκρατίας, συχνότερα επαναλαμβάνονται στή διάρκεια τών
.αιώνων δσα υποδηλώνουν ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια (π.χ. Κισαμίτης,
Πεδιώτης). 'Αντίθετα, επισημαίνονται συνεχώς αρκετά άπο τά ονόματα πού
προέρχονται άπο περιοχές τόσο του ελλαδικού χώρου (Κορφιώτης, Ρόδιος
κ.ά.) οσο καί της ιταλικής χερσονήσου (Lombardo, Trivisan κ.ά.) —για τά
όποια σώζονται πολυπληθέστατες μαρτυρίες—, καθώς καί άλλων περιοχών
(Καππάδοκας, Ραγουζαΐος κ.ά.). Ώ ς προς τον αριθμό τών εθνικών ονομάτων,
ή αποσπασματικότητα καί πάλι τών πηγών δέν μας επιτρέπει να σχηματίσουμε
πλήρη καί σαφή εικόνα για συγκριτική αύξηση ή μείωση τοΰ άριθμοΰ
τους, σέ δλο το χρονικό διάστημα της περιόδου αυτής. "Ετσι, ενδεικτική μόνο
μπορεί να είναι ή παρατήρηση δτι ό αριθμός τών εθνικών οικογενειακών ονομάτων
τόσο κατά τον 14ο αιώνα (118) δσο καί κατά τον 16ο αιώνα (122) είναι
περίπου ό ϊδιος. Ώ ς προς τον 15ο αιώνα, ό μειωμένος αριθμός τών εθνικών
ονομάτων πού απαντάται (μόνον 53) ερμηνεύεται άπο το γεγονός δτι οι
πηγές πού αποδελτιώθηκαν είναι πολύ λιγότερες άπο εκείνες πού άφοροϋν τους
άλλους δύο αιώνες.
'Από τήν αναλυτική εξέταση τών 79 εθνικών οικογενειακών ονομάτων πού
1. Στις απογραφές πού μελετά ή Ααΐου γιά τή Μακεδονία τον 14ο αι., τά πιο πολλά
εθνικά ονόματα προέρχονται άπο τήν 'ίδια τή Μακεδονία, βλ. ' Α γ γ ε λ ι κ ή ς Α α ΐ ο υ -
Θ ω μ α δ ά κ η, Peasant Society in the Late Byzantine Empire. A Social and Demographic
Study, Princeton N.J. 1977, σελ. 130· ελλ. μετάφρ. '// αγροτική κοινωνία στην
ϋστερη βυζαντινή εποχή, "Αθήνα 1987, σελ. 177.
2. Τά ποσά πού αναγράφονται ε"ξω άπο τίς παρενθέσεις αντιπροσωπεύουν απόλυτους
αριθμούς.
ΤΑ ΕΘΝΤΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 147
προέρχονται άπο περιοχές της Κρήτης1 διαπιστώνεται, καταρχήν, δτι ή π?^ειο-
νότητά τους άφορα τοπωνύμια τοΰ διαμερίσματος τοΰ Χάνδακα" ακολουθούν
σέ μικρότερη έκταση τοπωνύμια άπο το διαμέρισμα τών Χανιών, τοΰ Ρεθύμνου
καί της Σητείας, ενώ μόνον Ινα τοπωνύμιο αναφέρεται στο Λασίθι καί
ακόμη ενα σέ ολόκληρο το νησί:
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
'Εθνικά οικογενειακά ονόματα από τοπωνύμια της Κρήτης2
Χάνδακας Χανιά Ρέθυμνο Σητεία Λασίθι Κρήτη
34 (50%) 14 (21%) 11 (16%) 7 (10%) 1(1,5%) 1 (1,5%)
Ή κατανομή αυτή εύκολα εξηγείται, άφοΰ είναι γνωστό δτι τά αρχεία δλων
τών διαμερισμάτων της Κρήτης, έκτος άπο αυτά τοΰ Χάνδακα, έχουν χαθεί.
"Ετσι, οι πληροφορίες αναφέρονται κυρίως στην περιοχή της πρωτεύουσας, ενώ
για τά υπόλοιπα διαμερίσματα δχι μόνο τά στοιχεία εϊναι σποραδικά, άλλα
καί δέν καλύπτουν δλη τήν έκταση τοΰ νησιοΰ. Ά ς σημειωθεί δτι ό αριθμός
τών κρητικών τοπωνυμίων, άπο τά όποια προέρχονται τά εθνικά επώνυμα, άν
συγκριθεί μέ το συνολικό αριθμό τών χωριών της Κρήτης πού ανέρχονται
σύμφωνα μέ τήν απογραφή τοΰ Καστροφύλακα σέ 1250 περίπου, είναι πάρα
πολύ μικρός (μικρότερος άπο 10%).
Τά εθνικά ονόματα πού παράγονται άπο κρητικά τοπωνύμια διακρίνονται
σέ αυτά πού προέρχονται 1) άπο ονομασίες χωριών (Άμαργιανίτης, Πεντα-
μοδίτης), 2) άπο ονομασίες καστελλανιών (Συβριταΐος, Μυλοποταμίτης), καί
3) άπο ονομασίες διαμερισμάτων (Χαντακίτης, Χανιώτης, Σηθειακός3). "Ενα
μόνον όνομα αναφέρεται μέ προέλευση τήν ονομασία ολόκληρου τοΰ νησιοΰ
(Κρητικός). ΟΊ μετακινήσεις τών κατοίκων αυτών γίνονταν σέ μικρή ακτίνα,
συνήθως μέσα στο ϊδιο το διαμέρισμα4 . Ελάχιστα εθνικά ονόματα, κυρίως αυτά
που δηλώνουν μεγαλύτερη γεωγραφική περιφέρεια, εμφανίζονται καί σέ άλλο
διαμέρισμα5 (π.χ. Συβριταιος στα Χανιά).
1. Στην πραγματικότητα ό αριθμός τών τοπωνυμίων πού υπολογίστηκε ανέρχεται
στα 68 καί δχι στα 79, γιατί μερικές ονομασίες χωριών είναι κοινές στά διάφορα διαμερίσματα
της Κρήτης, ενώ άλλες δέν έχουν ταυτιστεί.
2. Τά ποσά πού αναγράφονται ε"ξω άπο τίς παρενθέσεις αντιπροσωπεύουν απόλυτους
αριθμούς.
3. Θα μπορούσε, όμως, νά σημαίνουν απλώς καί μόνον τον κάτοικο της πόλης τοΰ
Χάνδακα, τών Χανιών ή της Σητείας.
4. Καί σήμερα ακόμη συμβαίνει το ίδιο: στο νομό Ρεθύμνου το 50% τών εθνικών
επωνύμων προέρχεται άπο ονόματα χωριών τοϋ 'ίδιου τοϋ νομοϋ, βλ. Κ ο υ ρ μ ο ύ λ η ,
δ.π., σελ. 161.
5. Ή περιφέρεια πού δίνει το δνομά της είναι τόσο μεγαλύτερη, δσο πιο μακρινή είναι
ή απόσταση τοϋ τόπου, άπ' οπού προέρχεται ό μέτοικος, βλ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η ,
δ.π., σελ. 24 § 54.
148 ΒΟΥΛΑ ΚΟΝΤΗ
Το γεγονός δτι πολλά έγγραφα είναι γραμμένα άπο βενετούς νοταρίους,
οι όποιοι συχνά σημειώνουν το δνομα παρεφθαρμένο, έχει ώς αποτέλεσμα να
δυσχεραίνεται ή ορθή απόδοση τών ονομάτων στά ελληνικά1 . "Ετσι, κατά τήν
αναγραφή τών λημμάτων, για να αποφεύγονται οι παρερμηνείες, αποδίδεται
μέν το δνομα στά ελληνικά, άλλα στην παράθεση τών μνειών πού ακολουθεί
το επώνυμο αναγράφεται μέ τή μορφή πού απαντάται στις πηγές. Ώ ς προς τά
τοπωνύμια, αναγράφονται μέ τή σημερινή τους μορφή στά ελληνικά" μέ τον
τύπο πού παραδίδονται στις πηγές σημειώνονται μόνον δσα τοπωνύμια δέν
σώζονται σήμερα. Ή περιφέρεια, στην οποία ανήκουν τά τοπωνύμια, ακολουθεί
τή διοικητική διαίρεση της Κρήτης κατά τή βενετοκρατία. "Ετσι, ή περιοχή τοΰ
Μιραμπέλλου, για παράδειγμα, περιλαμβάνεται στο διαμέρισμα τοΰ Χάνδακα.
Τά κρητικά εθνικά επώνυμα παραδίδονται μέ τους συνηθισμένους σέ δλα
τά εθνικά ονόματα τύπους: ονόματα μέ παραγωγικές καταλήξεις (74%) καί
ονόματα χωρίς παραγωγικές καταλήξεις, μέ -ς στο τέλος (26%). 'Αρκετά άπο
τά εθνικά οικογενειακά ονόματα παρουσιάζονται μέ περισσότερους άπο έναν
τύπους2. "Ετσι, μπορεί το ί'διο τοπωνύμιο να παράγει περισσότερα άπο Ινα
εθνικά ονόματα, δπως Κισαμίτης καί Κίσαμος, Πεδιαδίτης καί Πεδιώτης,
Χαντακίτης καί Καντιανός.
'Αναλυτικότερα, τά εθνικά οικογενειακά ονόματα της Κρήτης κατά τή βενετοκρατία
σχηματίζονται μέ τίς παραγωγικές καταλήξεις -ιώτης, -ίτης, -ια-
νος /-ανός, -ίνος, -ινός, -αΐος, -έας, -ακος καί -ικός3. 'Από αυτές ή συχνότερα
χρησιμοποιούμενη κατάληξη είναι -ιώτης (42%) καί ακολουθούν οι καταλήξεις
-ίτης (29%) καί -ανος (15%)4.
Ό δεύτερος δμως τύπος τών ονομάτων, αυτών δηλαδή πού σχηματίζονται
χωρίς παραγωγική κατάληξη, μέ μόνη τήν προσθήκη τοΰ τελικοΰ -ς στο αρσενικό
γένος, παρουσιάζει προβλήματα, δεδομένου δτι είναι γνωστή ή αμφίδρομη
σχέση πού υπάρχει ανάμεσα στά ονόματα καί τά τοπωνύμια5" έτσι, πολλές
φορές δέν ξέρουμε, άν το δνομα προέρχεται άπο το 'τοπωνύμιο ή το τοπωνύμιο
άπο το όνομα6. Λόγω της ασάφειας αυτής, δέν θεωρήθηκαν εδώ εθνικά
1. Για τό θέμα αυτό βλ. Μ α υ ρ ο ε ι δ ή, δ.π., σελ. 145-146.
2. Βλ. Κ ο ν τ ο σ ό π ο υ λ ο υ , Les suffixes, σελ. 121 καί σημ. 34.— Τ ρ ι α ν τ α φ
υ λ λ ί δ η , ο.π., σελ. 32-33 §62-63.
3. Γενικά για τις παραγωγικές καταλήξεις τών εθνικών βλ. Κ ο ν τ ο σ ό π ο υ λ ο υ ,
Les suffixes, σελ, 105-121.— Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , δ.π., σελ. 25-28 § 55.
4. Στην Κρήτη σήμερα τά περισσότερα εθνικά οικογενειακά ονόματα σχηματίζονται
μέ τήν κατάληξη -(ι)ανος (βλ. Κ ο ν τ ο σ ό π ο υ λ ο υ , Les suffixes, σελ. 114, σημ. 26,
117 καί 118 πίν. 2.— Κ ο υ ρ μ ο ύ λ η , δ.π., σελ. 162).
5. Βλ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ . λ ί δ η , δ.π., σελ. λ' καί σημ. 15.
6. Βλ. ' Α ν δ ρ ι ώ τ η , δ.π., σελ. 188, 190 καί 199-206, δπου γίνεται προσπάθεια
να ερμηνευτεί ό τρόπος αυτός τοΰ σχηματισμού τών εθνικών επωνύμων. Πρβλ. Τ ρ ι α ν τ
α φ υ λ λ ί δ η , δ.π., σελ. 33-35 § 64-65.
ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΤΗΝ KPHTII 149
τά οικογενειακά ονόματα: 'Αρκάδιος, Άστράς, Βίδος, Βιζαράς, Βιτσίλος, Βρα-
κουλιάρης, Βροντίσης, Γερανός, Γράντος, Κασάνης, Καψοδάσος, Κόλενα, Κράσης,
Κυρμουσίν, Μαζάς, Μεταξάρης, Μουρτάρος, Ξιδάς, Πατσός, Ιίλεμένος,
Ροδάκινος, Ρουκάνης, Ρουφέας, Σαρχόπουλος, Σταυράκης, Σύμης, Σφακός,
Τουρτοΰλος, Φόδελε, Χανδράς καί Χανδρόπουλος, Χαρκιάς καί Χαρκιόπουλος,
Ψωμοπούλα1 . 'Ακόμη, δέν χαρακτηρίζονται ώς εθνικά τά έπο>νυμα Αουρέας,
Μελισσιώτης, Μιλιαρίσης καί Πλύτης2 . 'Ονόματα, τέλος, για τά όποια δέν
είναι γνωστό μέ βεβαιότητα, άν προήλθαν άπο τοπωνύμια ή άν, αντίστροφα,
παράγουν τά τοπωνύμια, θεωρούνται εθνικά μέ επιφυλάξεις καί δηλώνονται μέ
αστερίσκο στην αρχή τοΰ λήμματος.
ΟΊ στενοί δεσμοί πού συνέδεαν τή βενετοκρατούμενη Κρήτη τόσο μέ τήν
Πελοπόννησο δσο καί μέ τά νησιά τοΰ Αιγαίου πελάγους αντικατοπτρίζονται
στά εθνικά οικογενειακά ονόματα πού προέρχονται άπο τοπωνύμια τοΰ ελλαδικού
χώρου. "Ετσι, άπο τά 41 εθνικά ονόματα της κατηγορίας αυτής τά 14
(34%) προέρχονται άπο ονομασίες πόλεων ή περιοχών της Πελοποννήσου3
(συμπεριλαμβάνονται εδώ καί τά Κύθηρα, ενιαίος γεωγραφικά χώρος μέ τήν
Πελοπόννησο), 20 (49%) άπο ονομασίες διαφόρων νησιών τοΰ Αιγαίου πελάγους
καί 4 (10%) άπα ονομασίες τών 'Ιονίων νησιών4. Τρεις περιπτώσεις
1. Τά οικογενειακά αυτά ονόματα θεωρούνται δτι παρήγαγαν τά αντίστοιχα τοπωνύμια,
βλ. Χ ρ υ σ ο ύ λ α ς Ζ. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή - Κ α τ σ α ν ά κ η , Συμβολή στή μελέτη
τών τοπωνυμίων της Κρήτης. Τοπωνύμια άπα οικογενειακά ονόματα, 'Αμάλθεια 6 (1975),
σελ. 25-98.
2. Σύμφωνα μέ τήν Κατσανάκη (Κρητικά επώνυμα επαγγελματικά και δηλωτικά τίτλων
και αξιωμάτων, σελ. 130, 144-148, 150-151, 180), τά ονόματα αυτά περιλαμβάνονται
στά προερχόμενα άπο επαγγέλματα, παρόλο πού τά δύο πρώτα (Λουρέας, Μελισσκ»-
της) έχουν τίς χαρακτηριστικές καταλήξεις τών εθνικών.
3. Για τά εθνικά οικογενειακά ονόματα πού απαντώνται στην Πελοπόννησο καί δηλώνουν
καταγωγή άπο τήν Κρήτη (π.χ Κρητικός, Σφακιανος) βλ J . L o n g n o n - P .
Τ Ο ρ ρ i n g, Documents sur le régime des terres dans la principauté de Morée au XI Ve
siècle, Παρίσι 1969, σελ. 221-231: E v a T o p p i n g , Noms de personne, Appendix
Ι, δ.π., σελ. 225 ( = Ρ. Τ ο ρ ρ i n g, Studies on Latin Greece A.D. 1205-1715, Λονδίνο,
Variorum Reprints, 1977, άρ. VII).— Κ α τ σ ο υ λ έ α, δ.π., σελ. 324, 326.
4. Γιά τή μετανάστευση Κρητικών στά νησιά τοϋ 'Ιονίου βλ. Χ ρ ύ σ α ς Α. Μ α λ-
τ έ ζ ο υ, Πρόσφυγες άπα τήν Κρήτη στά Κύθηρα. ("Αγνωστες πληροφορίες άπο το 'Αρχείο
τών Κυθήρων), «Λειμών», Προσφορά στον καθηγητή Ν. Β. Τωμαδάκη, ( = ΕΕΒΣ
39-40, 1972-1973), "Αθήνα 1972-1973, σελ. 518-526 καί τή σημείωση 1 της σελ. 519,
δπου συγκεντρωμένη ή σχετική βιβλιογραφία. Βλ. ακόμη, Γ. Κ α β β α δ ί α, Κρήτη και
Κεφαλιά. Κρητικοί μεταναστεύσεις και επίδρασις τοϋ κρητικού πολιτισμού στην Κεφα-
λονιά, 'Αθήνα 1965.— Γ. Ν. Μ ο σ χ ό π ο υ λ ο υ, Μετοίκηση Κρητών στην Κεφαλονιά
στή διάρκεια τοΰ Κρητικού πολέμου (1645-1669), και υστέρα άπο τήν άλωση τον Χάνδακα,
Πεπραγμένα Δ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, τόμ. Β', 'Αθήνα 1981, σελ. 270-
291.— Γ. Η. Π ε ν τ ό γ α λ ο υ , 'Εποικισμός της Κεφαλονιάς άπα Κρητικές οικογένειες
στά πρώτα χρόνια τοϋ ΙΣΤ' αιώνα, Πεπραγμένα Δ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου,
τόμ. Β', 'Αθήνα 1981, σελ. 412-425.
150 ΒΟΥΛΑ ΚΟΝΤΗ
ύποδηλαινουν μετακινήσεις άπο τήν 'Αθήνα, τή Ααμία (— Ζητούνι) καί τή
Θεσσαλονίκη προς τήν Κρήτη.
Ή ύπαρξη εθνικών οικογενειακών ονομάτων φανερώνει συνήθως εποικισμό
μιας περιοχής άπο κατοίκους του τόπου πού δηλώνει το δνομά τους. Ωστόσο,
ή γνωστή λ.χ. μετανάστευση, στά μέσα τοΰ 16ου αι., κατοίκων τοΰ Ναυπλίου
καί της Μονεμβασίας καί ή εγκατάσταση τους σέ περιοχές της Κρήτης1
δέν αποτυπώνεται στά εθνικά οικογενειακά ονόματα πού απαντώνται στο νησί
κατά τήν εποχή εκείνη. Ώς προς τά νησιά τοΰ Αιγαίου πελάγους, ή μετακίνηση
τών κατοίκων τους προς καί άπο τήν Κρήτη είναι συχνό φαινόμενο.
"Ετσι, επισημάνθηκαν εθνικά ονόματα πού δείχνουν εγκατάσταση στην Κρήτη
κατοίκων της 'Αμοργού, Καρπάθου, Μήλου κ.ά. καί αντίστοιχη εγκατάσταση
Κρητικών στά νησιά τοΰ Αιγαίου πελάγους: Κρητικός, Σφακιανός, Χανιώτης
καί Καντιώτης2. Οι μετακινήσεις τοΰ κρητικού πληθυσμού προς τά νησιά
αυτά πρέπει να εντοπιστούν χρονολογικά κυρίως μετά τήν πτώση τοΰ
Χάνδακα τό 1669.
'Από τά ονόματα αυτά, δσα παραδίδονται μέ παραγωγικές καταλήξεις αποτελούν
τήν πλειοψηφία (77%). Σέ ποσοστό 40% ανέρχονται εκείνα πού φέρουν
τήν κατάληξη -ιώτης καί σέ 18% τήν κατάληξη -αϊος.
Τά ονόματα πού προέρχονται άπο ονομασίες πόλεων καί περιοχών της
ιταλικής χερσονήσου είναι δηλωτικά τών δεσμών της μητρόπολης μέ τήν αποικία
της, άλλα καί τοΰ ενδιαφέροντος τών κατοίκων τών ιταλικών περιοχών
για σύναψη εμπορικών σχέσεων μέ τήν Κρήτη ή καί για εγκατάσταση ακόμη
στή μεγαλόνησο. Μέ τή μορφή ονόματος πού εκλαμβάνεται ώς επίθετο συναντάμε
έναν σχετικά μικρό αριθμό ονομάτων, τά όποια προέρχονται άπο τοπωνυμίες
της ιταλικής χερσονήσου: τήν εποχή αυτή πολύ συχνότερα χρησιμοποιείται
το βαφτιστικό καί ή εμπρόθετη δήλωση τοΰ τόπου καταγωγής για
1. Βλ. Σ τ . Γ. Σ π α ν ά κ η , Συμβολή στην Ιστορία τον Λασιθίου κατά τή Βενετο-
κρατία, 'Ηράκλειο 1957, σελ. 20-29 Ιγγρ. 7-8, 35-41 έ'γγρ. 1 2 . — Τ ο ΰ ί δ ι ο υ , Κρήτη
και Πελοπόννησος, Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ.
Γ', 'Αθήνα 1981-1982, σελ. 95-105.—Map ι ά ν ν α ς Κ ο λ υ β α - Κ α ρ α λ έ κ α - Έ ρ .
Μ ο ά τ σ ο υ, 'Αποκατάσταση Ναυπλιωτών καί Μονέμβασιωτών προσφύγων στην Κρήτη
τό 1548, BNJ 22 (1983), σελ. 375-452.
2. Βλ. Ν. Ι. Ζ α φ ε ι ρ ί ο υ, Τά εν Σάμω επώνυμα, Άρχεΐον Σάμου 2 (1947), σελ.
113.— Χ. Ι. Π α π α χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ , Οικογενειακά επώνυμα Δωδεκανήσου, 'Αφιέρωμα
στή μνήμη τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σελ. 324.— Σ φ υ ρ ό ε-
ρ α, δ.π., σελ. 459, 463.— Α λ ι π ρ ά ν τ η, δ.π., σελ. 50, 51, 56, 60.— Α ι κ α τ ε ρ ί ν η ς
Ά σ δ ρ α χ ä - Σ π. Ι. Ά σ δ ρ α χ δ, Βαφτιστικά και οικογενειακά ονόματα σέ μια νησιωτική
κοινωνία: Πάτμος (ΙΑ'-ΤΘ' αι.), 'Αμητος στή μνήμη Φώτη Άποστολόπουλου,
'Αθήνα 1984, σελ. 66, 69 (ανατύπωση: Σ π. Τ. Ά σ δ ρ α χ α, Οικονομία και νοοτροπίες,
'Αθήνα 1988, άρ. 9, σελ. 225, 229).— Ε υ τ υ χ ί α ς Δ. Λ ι ά τ α, /ί Σέριφος κατά την
Τουρκοκρατία (17ος-19ος αι.). Συμβολή στη μελέτη των κοινωνικών και οικονομικών δομών
και του κοινοτικού συστήματος, Αθήνα 1987, σελ. 189.