Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ ΤΟ 1917

Tο χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς σε ένα λεύκωμα που περιλαμβάνει πολλές ανέκδοτες φωτογραφίες και ζωντανές περιγραφές

Tης Γιώτας Mυρτσιώτη

Το ξενοδοχείο "Splendid" καμένο. Δίπλα του ο κινηματογράφος "Πατέ"

Η πυρκαγιά του 1917 είναι ένα από τα συγκλονιστικότερα γεγονότα που έζησε η Θεσσαλονίκη. Άλλαξε εκ βάθρων την εικόνα της πόλης στο μέσον ακριβώς της κρίσιμης δεκαετίας (1912-1922) των πολέμων και του εθνικού διχασμού. Τις συνέπειες της μεγάλης καταστροφής προσεγγίζουν ακόμα και σήμερα ιστορικοί, πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες οι οποίοι ερευνούν αν η πόλη που σχεδιάστηκε μετά την καταστροφή μπορεί να αντέξει τις σημερινές αυξημένες ανάγκες.

Η αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης αναλύθηκαν ευρέως σε επιστημονικές ή εκλαϊκευμένες εκδόσεις, όμως για πρώτη φορά ένα λεύκωμα που κυκλοφόρησε πρόσφατα (εκδόσεις University Studio Press) φέρνει στην επιφάνεια, ογδόντα χρόνια μετά την πυρκαγιά, τις ζωντανές καταθέσεις μαρτύρων που καταγράφουν τη μεγάλη καταστροφή.

Πανικός, απόγνωση…

Συγγραφείς των κειμένων είναι οι ίδιοι οι παθόντες, ταξιδιώτες και απεσταλμένοι εφημερίδων που περιγράφουν σκηνές πανικού, βιαιοτήτων, αυταπάρνησης και αφηγούνται στιγμές παραίτησης, απόγνωσης, θάρρους, αλληλεγγύης και τελικά αισιοδοξίας, όπως τις βίωσαν στιγμή προς στιγμή επί 32 ώρες –όσες έκαιγε η φωτιά εξαφανίζοντας μπροστά στα μάτια τους το σημαντικότερο τμήμα του ιστορικού κέντρου.

Η άμεση αφήγηση την οποία υιοθέτησε η επιμελήτρια της έκδοσης κ. Αλέκα Καραδήμου–Γερόλυμπου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του τμήματος Αρχιτεκτόνων, για να συνθέσει «Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς -Θεσσαλονίκη 1917», μοιάζει με κινηματογραφικό σενάριο. Τα κείμενα, γραμμένα εν θερμώ, αποτελούν ζωντανές καταθέσεις δέους, απελπισίας αλλά και κατάπληξης μπροστά στην καταστροφική μανία της φωτιάς και τις ανθρώπινες αντιδράσεις.

70.000 άστεγοι

Αεροφωτογραφία της περιοχής μετά την καταστροφή

Οι περιγραφές, άλλοτε ψυχρές και συστηματικές, άλλοτε γλαφυρές και συνεπαρμένες από τη φρίκη, μεταφέρουν με λεπτομέρειες την τρομακτική ταχύτητα με την οποία οι φλόγες μετέτρεψαν σε ερείπια 9.500 κτίσματα αφήνοντας άστεγους πάνω από 70.000 ανθρώπους (52.000 εβραίους, 10.000 χριστιανούς και 11.000 μουσουλμάνους).

Ο συγγραφέας και ιστορικός Γιοζέφ Νεχαμά που γράφει «στα γόνατα, μέσα σ’ ένα πανδαιμόνιο από θόρυβο, λυγμούς και θρήνους», μεταφέρει την αγωνία για την τύχη των 60.000 άστεγων Iσραηλιτών και αναρωτιέται: «Μέσα στη γενική δυστυχία θα σκεφθεί κανείς τη Σαλονίκη; Μια σπίθα που ξέφυγε από την αυτοσχέδια κουζίνα ενός πρόσφυγα, προξένησε μεγαλύτερο κακό από εκατοντάδες οβίδες στη Ρεν».

Η γαλλόφωνη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «L’ Ind�pendant», που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά μετά την πυρκαγιά στις 9 Αυγούστου, αφιερώνει το κύριο άρθρο της στον «θάνατο μιας πόλης» και συγκρίνει την καταστροφή με θεομηνίες του παρελθόντος (Ερκουλάνουμ, Πομπηία, Μούρθια, Καζαμιτσιόλα, Μαρτινίκα, Μεσσίνα και Ρέτζιο, Λουβέν, Ρεν κ.λπ.) ενώ ο Τάκης Οικονομάκης, διευθυντής της εφημερίδος του Βόλου «Θεσσαλία», που κάλυψε το γεγονός στις 10 Αυγούστου περιγράφει με κινηματογραφικό τρόπο τη νεκρή πόλη αλλά και την κατάπληξή του όταν στον Λευκό Πύργο αντίκρισε τον κόσμο να διασκεδάζει «ωσάν να μη συνέβη τίποτε το έκτακτον εις απόστασιν μόλις 50 βημάτων δίπλα τους. Φως πλούσιο, ωραίες τουαλέτες, ματιές πόθων, ομορφιάς θαύμα, ζωής χαρά…».

H μεγάλη φυγή

Η Θεσσαλονίκη στις φλόγες

Ανατριχιαστικές είναι οι λεπτομέρειες από τον πανικό της μεγάλης φυγής μουσουλμάνων, εβραίων και χριστιανών, που περιγράφει σε εκτενή ανταπόκρισή του στο γαλλικό περιοδικό «Illustration», ο Γάλλος Inahim Jesse-Asher, μεταφέροντας με γλαφυρό τρόπο τις πρώτες στιγμές της θεομηνίας και την προσπάθεια των κατοίκων να σώσουν ό,τι μπορούσαν από τα υπάρχοντά τους· κυρίως ραπτομηχανές, καθρέφτες από φύλλα ντουλάπας και παπλώματα.

«Πεζός, ένας κουρελιάρης γέρος κατεβάζει ένα σεντούκι. Eνα κοριτσάκι ντυμένο στα άσπρα κουβαλάει μια βαριά ραπτομηχανή. …Μουσουλμάνες περνούν βιαστικά με τον φερετζέ ν’ ανεμίζει στον αέρα, ξεχνώντας απ’ τον φόβο τους να τον κρατήσουν με τα δόντια πάνω στο πρόσωπό τους. Μια εβραία κρατάει ένα μωρό που δεν σταματά να θηλάζει, αδιαφορώντας για τα δάκρυα της νεαρής μάνας του, που τρέχει με τα μαλλιά λυτά και πράσινες σατινένιες κορδέλες να της σκεπάζουν το γυμνό στήθος. Ενας γέρος εβραίος με κόκκινο φέσι κι ολόλευκη γενειάδα, παραπαίει μέσα στο βαρύ πράσινο παλτό του. Στηρίζει προστατευτικά μια γριά που έχει τα χάλια της· τρέμει, κλαίει, νομίζεις θα πέσει από στιγμή σε στιγμή. Ενα μικρό κοριτσάκι φωνάζει τη μάνα του που χάθηκε μέσα στον κόσμο και σφίγγει προσεχτικά στην αγκαλιά του δύο κότες κι ένα μαξιλάρι χρυσοκέντητο…».

Τα κείμενα που συντάχθηκαν από την επομένη της πυρκαγιάς (5 Αυγούστου) ώς τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς προέρχονται από διάφορες βιβλιοθήκες και αρχεία. Τις εικόνες που ξεπηδούν μέσα από την άμεση αφήγηση συμπληρώνουν 60 φωτογραφίες (αρκετές αδημοσίευτες). Διασώθηκαν σ’ ένα χειροποίητο αναμνηστικό άλμπουμ που πουλιόταν στα κυλικεία της Στρατιάς της Ανατολής στους στρατιώτες που βρίσκονταν στο μέτωπο. Είχαν τραβηχθεί από στρατιωτικούς και η ποιότητά τους, όπως εξηγεί η κ. Γερόλυμπου, είναι εντυπωσιακή.

Εκτός από τις φωτογραφίες αυτές, για πρώτη φορά βγαίνει στο φως και το απαλλακτικό βούλευμα για τις δύο πρόσφυγες που κατηγορήθηκαν ως υπεύθυνες για την πυρκαγιά. Είναι χαρακτηριστικό ότι η απαλλαγή τους στηρίχθηκε στις μαρτυρικές καταθέσεις τριών κατοίκων της Θεσσαλονίκης, ενός χριστιανού, ενός εβραίου και ενός μουσουλμάνου, καταδεικνύοντας την ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών λαών και πολιτισμών στην πολυεθνική Θεσσαλονίκη.

.
.
.
Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή, 29-09-२००२
http://eistorias.wordpress.com/