Γάϊδαρος
Κάποτε τα γαϊδούρια, στεναχωρημένα που τα φόρτωναν διαρκώς και από την ταλαιπωρία τους, έστειλαν πρεσβεία στο Δία καϊ τον παρακαλούσαν νά βάλει τέλος στά βάσανά τους. Κι΄ ο θεός, θέλοντας νά τούς απόδειξη πώς αυτό είναι αδύνατο, τούς απάντησε πώς τότε θα γλυτώσουν άπό τις κακοπάθειες όταν μέ τό κατούρημά τους φτιάξουν ένα ποτάμι. Καί τά γαϊδούρια, νομίζοντας πώς τους τό είπε αληθινά, άπό τότε και μέχρι σήμερα όταν ιδούν ούρα από τό σινάφι τους, στέκουν εκεί καί κατουρούν κι’ αυτά.Ο αρχαίος όνος.
Ο μεσαιωνικός αείδαρος[311.28]
O γάιδαρος, γάδαρος ή γαϊδούρι, στο θηλυκό γένος γαϊδάρα,γαδάρα ή γαϊδούρα και στην καθαρεύουσα όνος, είναι κατοικίδιο εξημερωμένο θηλαστικό ζώο που ανήκει στην τάξη περισσοδάκτυλα. Η επιστημονική του ονομασία είναι Equus asinus, είναι δηλαδή ένα είδος του γένους «άλογο» (Equus). Πρόκειται για ζώο που φημίζεται για την παροιμιώδη υπομονή του. Από τη διασταύρωση αλόγου (συγκεκριμένα φοράδας) και γαϊδάρου προέρχεται το μουλάρι, ενώ από τη διασταύρωση αλόγου και θηλυκού γαϊδάρου προέρχεται ο γίννος. Παλαιότερα οι άνθρωποι τον χρησιμοποιούσαν σαν μεταφορικό μέσο.
Στην Ελλάδα υπήρχαν 508.000 γαϊδούρια το 1950, 95.000 το 1995 και λιγότερα από 16.000 το 2008. Μιλάμε βέβαια για τον Equus asinus γιατί τα μεταφορικώς νοούμενα γαϊδούρια αυξάνονται με εκθετικό τρόπο.
Πρωταγωνιστής σε πολλούς μύθους, παροιμιόμυθους και σάτιρες.
π.χ. Στέφανου Σαχλίκη «Γαδάρου, λύκου κι αλωπούς διήγησις ωραία».
Ετυμολογία
Απο τα Γάδαρα της Συρίας όπου μετά από πολλές διασταυρώσεις ονάγρων έφτειαξαν τον πρότυπο γάϊδαρο. Μαλλον η ορθότερη γραφή είναι γάδαροςαντί του συνηθισμένου γάιδαρος.
Αλλη περίεργη ετυμολογία μας δίνει ο Charles Du Cange στο Glossarium ad scriptores mediae et infimae Graecitatis – Tome I, 1688 [311] σελ 28 .
Μιά τέτοια ερμηνεία είναι γιά γέλια. Το «γ» πως προστέθηκε;
Ζωγραφική
Ένα εύρημα είναι ένα graffito του 200 μ.Χ. περίπου , που βρέθηκε στα τείχη της Παλατίνου Λοφου τη Ρώμη. Πρόκειται για ένα σχέδιο ενός σταυρωμένου γάιδαρου. Μια παρωδία ενός χριστιανού φυλακισμένου ο οποίος λατρεύει τον Χριστό. Οι Ρωμαίοι ήταν αναμφίβολα διασκέδαζαν με την ιδεα ότι οι Χριστιανοί λάτρευαν τον Ιησού που είχε σταυρωθεί. »Βασει τέτοιων δεδομένων κατηγορήθηκαν οι Ναϊτες ότι λατρεύουν κάποιο σταυρωμένο με κεφάλι γαιδουριού.
LeBrun
Πλήν του Αλογομούρη ο ΛεΜπρέν έκανε τή ερευνά του και για τον γαίδουρομούρη.
Φαίνεται πως οι θεοί, απο αρχαιοτάτων χρόνων, καταδεχόντουσαν το γάιδαρο γιά καβάλα. Στην εικόνα μας ο Ηφαιστος.Το συνήθειο κληροδοτήθηκε και στά παιδιά τους. Βλ. τηνθριαμβική είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα καθημένου επί μιας όνου.
Δεξιά, το ίδιο θέμα γελοιοποιημένο με τον Σειληνό φορτωμένο και ερεθισμένο εν είδει γαϊδάρου.[759.24]
Δημήτρης Σαπρανίδης – Ιστορία της Πολιτικής Γελοιογραφίας στην Ελλάδα σελ. 24
Πού μένει το ζώον
Κατοικίδιον ο γάιδαρος, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μένει μέσα στο σπίτι. Ουτε καν επί τής στέγης (πβλ. Γάιδαρος στα κεραμίδια). Εχει δικό του οίκημα, και εκεί συγκατοικεί με το άλογο, το μουλάρι και τα βοοειδή. Το αχούρι! Η λεξη ετυμολογείται απο το αχυρών (καθομιλουμενη αχυρώνας). Αρχικά λέγοταν αχύριος [ενν. χώρος]> αχύριον. Κάνουν λάθος όσοι το ετυμολογούν απο τό Τουρκικό ahir. Μάλλον οι Τούρκοι το πήραν απο τους Βυζαντινούς. Πριν ήσαν νομάδες και δεν είχαν μόνιμα οικήματα για τους εαυτούς τους, πόσω μάλλον για τα υποζύγια.
Το αχούρι ειναι πρότυπο ακατάστασιας και γι” αυτό λεμε ακομα για τον ακατάστατο ανθρωπο που έχει ατακτοποίητο το δωμάτιο του: «Πως ζείς σ΄αυτό το αχούρι«.
Χρησιμοποιούμε ομως και το «σε σταβλο γεννήθηκες;«. Ο στάβλος ειναι συνώνυμη λέξη με το αχούρι. Το λεξικό ΣΟΥΙΔΑ αναφέρει Όνείον εν ω οι όνοι ίστανται, ειδικό οίκημα για γαιδούρια. Εκεί, αλλά και καθ΄οδόν κάνει τιςονίδες του (τα των όνων αποπατήματαΣΟΥΙΔΑ).
Βιβλ ΦΙΛΙΣΤΩΡ ΤΟΜ 1. ΣΕΛ. 89 – Ετυμολογία – Δ. Ι. Μαυροφρύδης
Που τρώει το ζώον;
Σε ένα ξύλινο κατασκεύασμα ή κοίλωμα σε χονδρό ξύλο, που βρίσκεται μέσα στο στάβλο (αχούρι), στο οποίο και τοποθετείται η τροφή των υποζυγίων (κυρίως άχυρα ή κριθάρι).
Η φάτνη λεγεται και τό παχνί. πορά το φαγεϊν φάγνη > φάτνη. ΚΔ Λουκ.2,7 «έτεκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκσν, και άνέκλινεν αυτόν έν τη φάτνη«, και Λουκ. 13,15 «ου λύει τον βούν αύτοϋ ή τόν όνον άπό της φάτνης και άπαγαγών ποτίζει» πρβλ. Κάλαντα Χριατουγέννων «έν τω σπηλαίω τίκτεται, έν φάτνη των άλογων». Αργότερα, κατά συνεκδοχήν, όλο το σπήλαιο-στάβλο όπου υποτίθεται ότι εγεννήθη ο Ιησούς το λέμε (κακώς) φάτνη. βλ. μαλιστα το http://el.thefreedictionary.com “οπου το λήμα φάτνη ξεδιάντροπα ερμηνεύεται ως «η σπηλιά με ζώα όπου γεννήθηκε ο Χριστός «.
καὶ τὴν σκηνὴν τὴν Μαρδονίου οὗτοι ἦσαν οἱ διαρπάσαντες͵ τά τε ἄλλα ἐξ αὐτῆς καὶ τὴν φάτνην τῶν ἵππων͵ ἐοῦσαν χαλκέην πᾶσαν καὶ θέης ἀξίην. Τὴν μέν νυν φάτνην ταύτην τὴν Μαρδονίου ἀνέθεσαν ἐς τὸν νηὸν τῆς Ἀλέης Ἀθηναίης Τεγεῆται
(Ηρόδοτος, 9.70)
Τι φοράει το ζώον
Κατ” ακρίβειαν τι του φοράνε του ζώου:σαμάρι. (από σαγμάριον < Σάγμα) Στο αλογο φοράνε σέλα. Το σαμάρι το κατασκευάζει οσαμαράς ή σαγματοποιός στοσαγματοποιείο ή σαμαράδικο. (Ο Σαμαράς δεν ξέρουμε τι κατασκευάζει. Είναι πολλα υποσχόμενος νέος ή νέος του υπόσχεται πολλά;).Ενα χράμι η μια χοντρή τσὀχα (σαμαροσκούτι) τοποθετείται κάτω από το σαμάρι. Το γαιδούρι με σαμάρι έχει στιγματισσθεί και συσχετισθεί με την υποτέλεια. Ο σαμαρωμένος γάιδαρος επιδεικνύει και γαιδουρινή υπομονή. Γι” αυτό ο αναίσχυντος χαρακτηρίζεται «γαιδούρι ξεσαμάρωτο» (αγριο, ασελγές, ατιθασο, βρωμερο).
Του φοράνε και χάμουρα ή γκέμια ή χαλιναρι ή ηνία, λαιμαριά,παρωπίδες, ακομα και ματόχαντρα για την αποφυγή της βασκανίας.
Ολα αυτά τά παραφερνάλια ονομαζονται με το γενικό ονομα σαγή.
Παρομοιώσεις
Τον γάιδαρο τον χαρακτηρίζει το γαιδουρινό πεισμαη περίφημη γαιδουρινή υπομονή, και η γαιδουρινή συμπεριφορά (βλ. παροιμία 1 παρακάτω). Αντίστοιχοι χαρακτηρισμοί δίνονται σε όμοιους ανθρώπους.Για το γαιδουρινό πείσμα δες ένα τρισχαριτωμένοVIDEOΗ ιδιότητα ή η συμπεριφορά του γαιδάρου λέγεται «γαιδουριά». (κατά το ανθρωπιά) πχ. «Ηταν μεγάλη γαϊδουριά να μην του ευχηθεί στην γιορτή του».
Σπανίως δίνονται ονόματα στις συμπεριφορές ζώων. Μιλάμε για «λεονταρισμούς» και «στρουθοκαμηλισμούς» αλλα οχι βοδισμούς, γατισμούς (αν και έχουμε «γατήσια μάτια») ή σκυλισμούς (αν και δουλευουμε «σκυλίσια»).
Οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το γαϊδούρι σέ παρομοιώσεις για να χαρακτηρίσουν κάποιον βραδύ : Χορός: πάνυ γὰρ βραδύς ἐστί τις ὥσπερ ὄνος. Πισθέταιρος: Μανῆς γάρἐστι δειλός. Αριστοφάνης – Όρνιθες 1325
Ανταγωνισμός υπάρχει για τον γάϊδαρο σε όλες τις παρομοιώσεις: Εχουμε ισότιμα:
- Μουλαρίσιο πείσμα και ρήμα μουλαρώνω=πεισματώνω
- Ιώβειο υπομονή (απο τον Βιβλικό Ιώβ)
- Κτηνώδη συμπεριφορά που ξεπερνάει την γαϊδουρινή.
Παροιμίες
- Ο που ακλουθάει γάιδαρο ακούει και τις πορδές του.
- Δεν μπορεί να δείρει το γάϊδαρο, δέρνει το σαμάρι
- Κάλλιο γαϊδουρόδενε παρα γαϊδουρογύρευε
- Που να σε δω στο στο γάϊδαρο καβάλα
βλ. Α. Στουγιαννίδη «Η Βυζαντινή διαπόμπευση …» - Οποια δεν κάθεται καλά και κάνει εργολαβία στο γάϊδαρο και στον παπά και στη αστυνομία
βλ. Α. Στουγιαννίδη «Η Βυζαντινή διαπόμπευση …» - Δυο γάϊδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα.[9181.1Γ]
- Κάποιου χαρίζαν γάϊδαρο και τον κοίταγε στα δόντια.
- Τι ξέρει ο γάϊδαρος απο σφουγγάτο;
- Μεγάλωσε το γαιδουράκι, μίκρυνε το σαμαράκι.
- Αλλιώς λογιάζει ο γάιδαρος κι αλλιώς ο γαϊδουριάρης170.25
- Ό βασιλιάς της Γερμανίας βασιλιάς τών βασιλιάδων, ό βασιλιάς της Γαλλίας βασιλιάς τών γαϊδάρων, ό βασιλιάς της Ισπανίας βασιλιάς τών ανθρώπων, ό βασιλιάς της Αγγλίας Βασιλιάς των τρελλών (ΓΑΛ)[244.113]
- Γάιδαρος στή Γερμανία, καθηγητής στή Ρώμη (ΓΕΡ)[244.130]
- Δώδεκα Μυτιληναίοι φορτώνανε ένα γάιδαρο καί πάλι φώναζαν, «ανάθεμα τή μοναξιά». (ΕΛΛΗΝΙΚΗ)[244.48][9181.174Δ]
- Εκατό Καρδαμυλίτες ένα γάιδαρο φόρτωναν. (ΕΛΛΗΝΙΚΗ)[244.49]
- Αντι να σειέται ο γάϊδαρος, σειέται το σαμάρι.[241.414]
- Εγω “μαι κι γαδάρα μου και τρία κουβέλια στάρι[9181.29Ε]
- Δεμένος ο γάϊδαρος, αναπαυμένος ο νοικοκύρης.[9181.20Δ]
- Δεν μπορεί να δείρει τον γάδαρο και δέρνει το σαμάρι[9181.66Δ]
- Δεν το χω για τον ψόφο του γαδάρου μου, οσο για τά ρωτήματα του κοσμου[9181.94Δ]
- Εδέθη ο γάϊδαρος κ΄ελύθη κ΄εδέθη οπου του μοιάζει[9181.37Ε]
Για ανθρώπους ανίκανους που δεν μπορούν να διατηρήσουν μια θέση και γυρνάνε στα ίδια. - Εδεσε το γάϊδαρό του[9181.38Ε]
Διασφαλίσθηκε - Είπε ο γάϊδαρος τον πετεινό κεφάλα.[9181.88Ε]
- Ο γάϊδαρος στο γάμο ή για νερό ή γιά ξύλα
- Σιγά μη στάξει η ουρά του γαιδάρου, 170.2
- Εκανα τον γάϊδαρο και ετούρλωσε τ΄ αυτιά του, και πήρε το σαμάρι του και πηγε στήν κυρά του[9181.121Ε]
- Γάϊδαρος ειν΄ο γάϊδαρος αν εφορεί και σέλλα,
κι η γρα κι αν ομορφίζεται δεν γίνεται κοπέλλα. [9181.2Γ] - Μεγαλώνει το γαϊδούρι και κονταίνει το σαμάρι[9181.60Μ]
- Μικρό γαδούρι πάντα πουλάρι [9181.236Μ]
- Μισοκουρεμένη ουρά, του γαδάρου πεθερά[9181.243Μ]
- Ξερακιανός γάδαρος, ξαλειμός στον αχερώνα[9181.36Ξ]
- Μαντζουράνα στο κατώι, γάιδαρος στα κεραμίδια
Γάιδαρος στα κεραμίδια Η φράση στα λατινικά ήταν asinus in tegulis και λέγονταν για να δηλώσει κάτι το παράξενο. Πετρώνιος – Satyricon 45.8
Η ελληνικη έκδοση λέγεται για τις ασυνάρτητες ομιλίες και εν γένει για κάθε ασυναρτησία – συμπεριλαμβανομένων και των ασυνάρτητων ανθρώπων που δεν μπορούμε να τους έχουμε εμπιστοσύνη. - Bρήκε ο γάιδαρος βρακί να φορέσει στο Δαφνί(=τρελοκομείο)
- Γάιδαρος είν” ο γάιδαρος, αν εφορεί και σέλλα, κ” η γριά κι αν εμορφίζεται, δεν γίνεται κοπέλα. (Κεφαλονίτικη)
- Έκαμα τον γάιδαρο κι ετσούλωσε τ” αυτιά του
κι επήρε το σαμάρι του και πήγε στην κυρά του. - Ήταν στραβό το κλήμα, το ’φαγε κι ο γάϊδαρος κι αποστράβωσε.
- Μητ” ο σκύλος τρώει τ” άχυρο μήτε το γάιδαρο αφήνει.
- Να σηκωθεί ο άνθρωπος να κάτσει ο γάιδαρος.
- Να σωπάσει ο άνθρωπος να μιλήσει το γαϊδούρι.
- Ο γάιδαρος είν’ γάιδαρος και ας φορεί και σέλα.
- Ο κουζουλός ο γάιδαρος, πάντα πουλάρι δείχνει.
- Όλοι με χρυσά βελούδα, ποιος τα βόσκει τα γαϊδούρια;
- Οποίος κεντάει το γάιδαρο μυρίζεται τις πορδές του.
- Όταν δεν μπορεί να δείρει το γάιδαρο, δέρνει το σαμάρι.
- Όταν ψοφήσουν τ” άλογα, έχουν τιμή τα γαϊδούρια.
- Σε ξένο γάιδαρο καβάλα γρήγορα και κατέβα γρήγορα.
- Σου χαρίζουν γάιδαρο και τον κοιτάς στα δόντια;
- Καποιανού του χαρίζαν γάιδαρο και τον κοίταγε στα δόντια.
- Τον γάιδαρο, όσο και να τον στολίσεις, άλογο δεν γίνεται.
- Τον άρχοντα και γαϊδούρι να τον δείς μην τον καβαλικέψεις [1022.300.1039]
- Το μισιακό γαιδούρι το τρώει ο λύκος.[1022.296.993]
- Ονος άγει μυστήρια[211.291]
Το γαϊδούρι μεταφέρει τα Μυστήρια.
Κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια τα γαιδούρια μετέφεραν τα χρειαζούμενα από την Αθήνα στήν Ελευσίνα. Για ανθρώπους που δεν ξέρουν κάτι και όμως καταπιάνονται με αυτό. - Ο όνος ακροάται σάλπιγγος ή όνος λύρας ακουων
Ενα γαιδούρι ακούει σάλπιγγα και - “Ονος λύρας ουκ επαϊει, ουδέ σάλπιγγος ύς[211.292]
ο γαιδαρος δεν ξέρει απο λύρα ούτε το γουρούνι από σάλπιγγα.
Γι΄αυτούς που δεν σκαμπάζουν τιποτε από μουσική. - Όνος εις Αθήνας[211.293]
Γαϊδούρι στην Αθήνα, Για απαίδευτο που βρίσκεται σε χώρο που δεν του ταιριάζει[449.383] - Από όνων εφ΄ιππους
Δηλώνει κάποια προαγωγή - Όνος εις άχυρα [211.294]
Για τους αχόρταγους. Ανάλογη «Αλεπού στο κοτέτσι» - Τα μακρά ώτα όνον δηλούσι.
- Άλλα μεν Λεύκωνος όνος φέρει, άλλα δε Λεύκων[449.380]
Ανάλογη της νεοελληνικής «Αλλιώς λογιάζει ο γάιδαρος κι αλλιώς ο γαϊδουριάρης» - Περί όνου σκιάς
Κάποιος νοίκιασε ένα γαϊδούρι για να πάει στους Δελφούς· και, μόλις έπιασε μεγάλη ζέστη, πήγε στη σκιά του γαϊδουριού αυτός που το νοίκιασε, ο ιδιοκτήτης όμως του γαϊδάρου τα “βαλε μαζί του, λέγοντας του ότι «τον γάιδαρο σου νοίκιασα, όχι και τη σκιά του». Από εδώ και η παροιμία για όσους τσακώνονται για πράγματα ευτελή. - Ωτα όνου λαβείν (απο την ιστορία του Μίδα).
Καρίων: νὴ τοὺς θεοὺς Μίδαις μὲν οὖν, ἢν ὦτ᾽ ὄνου λάβητε.
Μετάφραση: Να! Ο καθένας Μίδας σωστός. Γαιδουρινά μονάχα αφτιά βγάλει.
(Αριστοφάνης – «Πλούτος» 288)
- Αφ΄ιππων επ’ όνους[211.70]
Αντίστοιχη της Νεοελληνικής «Από δήμαρχος κλητήρας» ή «απ΄τα ψηλά στα χαμηλά κι΄απ τα πολλά στα λίγα». - Απ΄ ονου καταπεσείν .
Για κάποιον που μπλέκει με υπαιτιοτητά του. Ωραίο λογοπαιγνιο γιατι διαβάζεται και
«απο νού καταπεσείν», «απο το ξερό του το κεφάλι» όπως θα λέγαμε σήμερα. - Ει μη δὐναιο βοῦν ἔλαυνε ὂνον(αρχ)
Αν δεν μπορείς να έχεις βόδι πάρε γαϊδούρι[449.390] - Ἡ κάμηλος ψωριῶσα πολλῶν όνων ἀνατίθεται φορτία (αρχ)
Η ψωριάρα γκαμήλα σηκώνει φορτώματα πολλών γαιδουριών - Ὑπό τῆ λεοντῆ πάλιν πάλιν ὀ ὂνος ὀγκήσεται[449.383]
Το γαιδουρι κι” αν μασκαρευτεί λιοντάρι πάλι θα γκαρίζει - Ονῳ τις ἒλεγε μῦθον ὁ δε τὰ ὦτα ἐπέσειεν.[449.383]Στο γαιδούρι λέγανε ένα παραμύθι κί αυτό κούναγε τ΄αυτιά του
- Όνος ύεται
Το γαιδούρι βρέχεται. Πλήρης αδιαφορία. Ανάλογο με το σημερινό πέρα βρέχει - Ονου πόκες ή όνον κείρεις
Αντιστοιχο του σημερινού «πιασ΄τ΄ αυγό και κούρεψ΄το» - Ονος με ελακτισεν καγώ λακτίσω τούτον;
Με κλώτσησε ενα γαϊδούρι, πρέπει και εγώ να το κλωτσήσω; Εισηγείται ανεκτικότητα και υψηλόφρονη συμπεριφορά στις κακές συμπεριφορές χυδαίων ανθρώπων. Το διηγείται ο Διογένης ο Λαέρτιος* επικαλούμενος τον Δημήτριο τον Βυζάντιο που το θεωρούσε ότι ο Σωκράτης είχε πεί εἰ δέ με ὄνος ἐλάκτισε, δίκην ἂν αὐτῷ ἐλάγχανον;».
Διογένης ο Λαέρτιος – ΒΙΟΙ ΚΑΙ ΓΝΩΜΑΙ ΤΩΝ ΕΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑι ΕΥΔΟΚΙΜΗΣΑΝΤΩΝ
Αναδημοσίευση από: http://www.stougiannidis.gr/hypoglossal/32_gaidaros.htm
Αναρτήσεις
