Πολλοί έχουν χαρακτηρίσει τη Σαπφώ ως την ενσάρκωση της Ποίησης, ωστόσο η ίδια παραμένει ανάμεσα στις «γνωστές άγνωστες» της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αφού το κέντρο βάρους συνηθίζει να πέφτει σχεδόν αποκλειστικά στο περίφημο λεσβιακό θέμα που έχει συνδεθεί με το όνομά της, παρά στην ίδια ως προσωπικότητα.
Και ενώ τα μυκηναϊκά χρόνια έχουν κατανοηθεί από το ευρύτερο κοινό, χάρη στα έπη του Ομήρου, και η κλασική Ελλάδα του Περικλή έχει αναλυθεί εξονυχιστικά από πλειάδα επιστημόνων και μελετητών ανά τον κόσμο σε σημείο κορεσμού, με την εποχή της Σαπφούς, το πρώτο δηλαδή μισό του 6ου αι π.Χ. δε συμβαίνει το ίδιο.
Από τους περισσότερους μελετητές η αρχαϊκή εποχή θεωρείται μια μεταβατική περίοδος για την Ελλάδα, τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της οποίας γίνονται εμφανή στην τέχνη, ιδιαίτερα στη γλυπτική και αγγειογραφία, όπου κανείς διαπιστώνει την αγωνία του καλλιτέχνη να ξεπεράσει όλα τα τεχνικά προβλήματα εκείνα που θα τον οδηγήσουν στο αποκορύφωμα της κλασικής ωριμότητας.
Είναι μια πρώιμη εποχή του ελληνικού πολιτισμού, με την οποία λίγοι θα είχαν ασχοληθεί αν δεν υπήρχε η Σαπφώ να τη στιγματίσει με το έργο της.
Γιατί η ποίηση της Σαπφούς έρχεται να φωτίσει μια ολόκληρη εποχή, που ως τότε βρισκόταν στα αζήτητα, και κοντά σε αυτήν να αρχίσουν να ανασύρονται σιγά-σιγά όλοι οι προκάτοχοι και σύγχρονοι με αυτήν ποιητές από την αφάνεια, συμπληρώνοντας τελικά όλες τις βαθμίδες εξέλιξης της ελληνικής ποίησης.
Η Σαπφώ φτιάχνει ποίηση σε μια εποχή που δεν έχει ξεφύγει ακόμα από την ολοκληρωτική υποταγή στο θείο. Ημίθεοι και ήρωες ζουν μέσα από τους μύθους και τους λατρευτικούς θρύλους της κάθε περιοχής και γίνονται κομμάτι της ζωής των ανθρώπων, οι οποίοι τους λατρεύουν και τους υμνούν εξισώνοντάς τους με τους θεούς.
Είναι μια εποχή που παλεύει να απαγκιστρωθεί από την επική ηρωική ποίηση, όπου ο ποιητής παρέμενε ανώνυμος στη σκιά του έργου του, και στρέφει την προσοχή προς το εγώ, οδηγώντας πλέον τον καλλιτέχνη να αντιμετωπίσει τον περίγυρό του σαν άτομο.
Η Σαπφώ δημιουργεί με εργαλεία καινούργια, άθικτα σχεδόν. Ας μην ξεχνάμε ότι τα ομηρικά έπη (Ιλιάδα-Οδύσσεια) - από τις πρώτες ουσιαστικά σοβαρές προσπάθειες γραφής αμιγώς λογοτεχνικού λόγου που έχουν διασωθεί – έχουν γραφτεί όχι πάνω από δυο γενιές νωρίτερα. Η λογοτεχνική γλώσσα τώρα ανακαλύπτεται, τώρα εξελίσσεται. Δεν υπάρχουν ακόμα μυστικά και συμβολισμοί, δεν υπάρχει κορεσμός, είναι φρέσκια και άμεση, κάτι που καθρεπτίζεται στην ποίηση της Σαπφούς.
Γεννημένη κάπου ανάμεσα στο 617 και 612 π.Χ. η ποιήτρια προέρχεται από αριστοκρατική οικογένεια της Λέσβου. Πηγές μαρτυρούν πως είχε παντρευτεί κάποιον πλούσιο από την Άνδρο και είχε αποκτήσει μια κόρη.
Οι πολιτικές αναταράξεις στη Λέσβο την οδήγησαν εξόριστη στη Σικελία. Ξαναγύρισε πίσω στη Μυτιλήνη το 586, γύρω στα τριάντα της χρόνια και χήρα. Εκεί δημιούργησε έναν κύκλο από συντρόφισσες και μαθήτριες και ασχολήθηκε με την δημιουργία λυρικών ασμάτων. Γράφει στην αιολική διάλεκτο. Την ίδια εποχή στη Λέσβο ζούσαν ο ποιητής Αλκαίος και ο πολιτικός Πιττακός, ο οποίος συγκαταλέγεται στους επτά σοφούς.
Σχετικά με την εμφάνισή της, αναφέρεται πως ήταν μικροκαμωμένη και μελαχρινή, χαρακτηριστικά που απείχαν κατά πολύ από το ιδεώδες ομορφιάς της εποχής.
Δεν ξέρουμε πόσο έζησε, δεν υπάρχει καμία μαρτυρία γι’ αυτό, υπολογίζεται όμως πως θα πρέπει να πέθανε περί το 570-560 π.Χ.
Δύο από τα στοιχεία της βιογραφίας της έχουν εξάψει το ενδιαφέρον των μελετητών της: η αναφορά στο θέμα της ομοφυλοφιλίας καθώς και η αυτοκτονία της εξαιτίας του περιφρονημένου έρωτά της, αφού για χάρη του όμορφου Φάωνα, ρίχνεται στη θάλασσα – το δεύτερο έχει αμφισβητηθεί ως μύθευμα.
Με το τέλος της εξορίας της στη Σικελία, η Σαπφώ, χήρα πια και με μια κόρη επιστρέφει στη Μυτιλήνη. Εκεί δημιουργεί έναν κύκλο από νεαρά κορίτσια, τα οποία έμεναν μαζί της και εκεί διδάσκονταν τις μουσικές τέχνες, τους καλούς τρόπους και τις οικιακές εργασίες. Έμεναν εκεί μέχρι τη στιγμή του γάμου τους, οπόταν και επέστρεφαν στα σπίτια τους. Για το χαρακτήρα αυτού του κύκλου έχει χυθεί πολύ μελάνι. Μερικές από τις θέσεις που έχουν υποστηριχθεί είναι πως η Σαπφώ τελούσε ρόλο διευθύντριας ενός ας πούμε οικοτροφείου θηλέων. Άλλοι, στηριζόμενοι στις επικλήσεις της στη θεά Αφροδίτη, πως υπήρξε ιέρεια της θεάς.
Κάποιοι παρομοίασαν τον κύκλο με έναν θίασο προς τιμή των Μουσών, με τη Σαπφώ σαν διευθύντρια μουσικής Ακαδημίας. Στον αντίποδα των μελετών στάθηκε αμέσως η άποψη πως δεν θα έπρεπε να αποδοθεί κανένας επίσημος επαγγελματικός χαρακτηρισμός, αφού τα θέματα της Σαπφούς είναι εντελώς ιδιωτικής φύσεως, άρα τα κορίτσια που μαζεύονταν γύρω της ήθελαν μόνο να ακούσουν ποιήματα, ίσως και να τραγουδήσουν ή να εξασκηθούν στα επιθαλάμια τραγούδια του γάμου.
Αυτή η άποψη βέβαια αντικρούει στο γεγονός ότι πολλά από τα κορίτσια στέλνονταν από τις οικογένειές τους από μακρινά μέρη, καθώς και από το ότι στη Λέσβο εκείνης της εποχής υπήρχαν κι άλλοι αντίστοιχοι κύκλοι-σχολές που λειτουργούσαν παράλληλα με εκείνον της Σαπφούς – έχουν διασωθεί τα ονόματα της Γοργώς και της Ανδρομέδας – τις οποίες μάλιστα η Σαπφώ έβλεπε ως αντίζηλους. Εκεί που δεν χωρά αμφιβολία είναι πως ο χαρακτήρας του κύκλου της Σαπφούς είχε λατρευτικό χαρακτήρα, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τις πολυάριθμες επικλήσεις θεοτήτων (της Αφροδίτης, της Ήρας, των Μουσών, των Χαρίτων) και πως επρόκειτο για έναν κλειστό κύκλο αγωγής των θηλέων και διαμόρφωσης της προσωπικότητάς τους με βάση τις μουσικές τέχνες και συνδεδεμένο με την λατρεία γενικότερα.
Είχε μυητικό χαρακτήρα, σκοπός του οποίου ήταν να προετοιμάσει με παιδαγωγικό τρόπο τα νέα κορίτσια για τον ρόλο της ενήλικης έγγαμης ζωής ως συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς.
Και εδώ τίθεται το περιβόητο θέμα της παιδεραστίας ως μέρος αυτής της διαπαιδαγώγησης. Κατά την αρχαιότητα η παιδεραστία, τόσο των αγοριών όσο και των κοριτσιών, είχε παιδαγωγική λειτουργία και ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το κυρίαρχο ιδανικό του κάλλους.
Το να είναι κανείς ο ωραιότερος, ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή εποχή, δεν ήταν απλά τίτλος τιμής, ήταν σημάδι θεϊκό, το ορατό σημάδι της Αρετής. Η παθιασμένη λατρεία του Ωραίου, που κύρια έκφανσή του αποτελούσε η σωματική ωραιότητα, επέδρασε στην ελληνική ζωή σαν ένα έντονα αισθησιακό στοιχείο, δημιουργώντας την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ξεδιπλώθηκε ο θεσμός της παιδεραστίας. Για να ανταποκριθεί στο αριστοκρατικό ιδεώδες, ο νέος έπρεπε να είναι όχι μόνο αθλητικός και ωραίος αλλά και καλλιεργημένος και κάτοχος του αριστοκρατικού τρόπου ζωής.
Κεντρική θέση στην εκπαίδευση είχε ο παιδαγωγός, η δουλειά του οποίου ήταν να προπαρασκευάσει το νέο στον ρόλο του ενήλικα. Μέρος της εισόδου στον κόσμο των ενηλίκων αποτελούσε και η σεξουαλική μύηση. Ήταν κανόνας και βίωμα, ήταν προϋπόθεση, όσο κι αν μας ξενίζει εμάς σήμερα ως αντίληψη.
Η Σαπφώ πέθανε σε μεγάλη για την εποχή εκείνη ηλικία. Ήταν ήδη καταξιωμένη και είχε γίνει γνωστή σε όλη την Ελλάδα, προπάντων στην Αττική, όπου διοργάνωναν και γιορτές προς τιμήν της.
Ο Σόλων ευχήθηκε να είχε αποστηθίσει ακόμα ένα άσμα της πριν πεθάνει.
Ο Σωκράτης δήλωσε πως εκείνη και ο Ανακρέων του έμαθαν τον Έρωτα. Οι αλεξανδρινοί λόγιοι την συμπεριέλαβαν στον Κανόνα των εννέα μεγάλων λυρικών ποιητών. Ακόμα και οι Ρωμαίοι υποκλίθηκαν στο ταλέντο της.
Ο Οράτιος εξυμνεί τη Σαπφώ σαν μια αοιδό, που στο άκουσμα του τραγουδιού της πετρώνουν και βουβαίνονται οι σκιές του Άδη. «Παρόλο που δεν ήταν παρά μοναχά μια γυναίκα» - έτσι άρχισε ο Αριστοτέλης. κάνοντας αναφορά στην υστεροφημία της – «έγραφε με τόλμη και σωστή τεχνική σαν άντρας», ενώ ο Πλάτωνας την ύμνησε σε επίγραμμα ως τη δεκάτη Μούσα. Σαν ποιήτρια ήταν αδιαφιλονίκητα κυρίαρχη στον χώρο της λυρικής ποίησης. Οι συχνές παραθέσεις γραμματικών και ρητόρων των ελληνιστικών χρόνων αποδεικνύουν ότι τα ποιήματά της θεωρούνταν πρότυπα γραφής. Και ενώ ο Μεσαίωνας τη φανταζόταν εντελώς συγκεχυμένα και αόριστα σαν μια θρυλική ελληνίδα ποιήτρια, η Αναγέννηση και ο Ουμανισμός την αντιμετώπισαν με λατρεία και σεβασμό θεωρώντας την ενσάρκωση άφθαρτης ποιητικής δόξας.
Όπως και να’ χει, η Σαπφώ συγκαταλέγεται στις κορυφαίες ποιήτριες όλων των εποχών και παρόλη την αποσπασματική μορφή του έργου της, εξακολουθεί και επηρεάζει μέχρι σήμερα το παγκόσμιο λογοτεχνικό – ποιητικό γίγνεσθαι, ενώ έργα της περιλαμβάνονται σε όλες τις σύγχρονες ανθολογίες λυρικής ποίησης.
Ομορφόθρονη αθάνατη Αφροδίτη,
κόρη του Δία, σου δέομαι, δολοπλέχτρα,
με πίκρες και καημούς μη, Δέσποινα,
παιδεύεις την ψυχή μου
μα έλα μου, αν και κάποτε, από πέρα
μακριά, το κάλεσμά μου όμοια αγροικώντας,
ήρθες, το πατρικό παλάτι αφήνοντας
και το χρυσό σου αμάξι
ζεύοντας κι όμορφα στρουθιά πετώντας
γοργά στη γη σε φέρανε τη μαύρη
παν’ απ’ τον ουρανό με φτεροκόπημα
πυκνό μες στον αιθέρα
κι ως έφτασαν ταχιά, χαμογελώντας
με την αθάνατη όψη, ω μακαρία,
με ρώτησες σαν τι και πάλι να’ παθα,
τι σε καλώ κοντά μου,
τι λαχταρά η ψυχή μου η φρενιασμένη
τόσο πολύ να γίνει; - «Ποια και πάλι
θες η Πειθώ να φέρει στην αγάπη σου;
Σαπφώ, ποια σ’ αδικάει;
Γιατί αν φεύγει, γοργά ξοπίσω θα’ ρθει
κι αν δε παίρνει σου δώρα, θα σου φέρει,
τώρα αν δε σ’ αγαπάει, θα σ’ αγαπήσει
και δίχως να το θέλει».
Ω, έλα μου και τώρα, κι απ’ τις μαύρες
τις έγνοιες λύσε με, κι ό,τι ν’ αληθέψει
ποθεί η ψυχή μου τέλεσ’ το κι ατή σου
συ γίνε ο βοηθός μου.
http://www.evaggelia-p.blogspot.com/
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου