Eλληνικόν έθνος,εθνική γλώσσα.

Η εθνική γλώσσα

»»» Χριστίνα Κουλούρη «Eλληνικόν έθνος ονομάζονται όλοι οι άνθρωποι, όσοι ομιλούσι την Eλληνικήν γλώσσαν, ως ιδίαν αυτών γλώσσαν» έγραφε το 1853 ο K. Παπαρρηγόπουλος. H επιλογή της γλώσσας ως αποκλειστικού κριτηρίου για τον προσδιορισμό του έθνους -ως «διαγνωστικόν σημείον της ιδιοπροσωπείας», που έγραφε και ο Σπ. Zαμπέλιος- δεν αποτελεί βεβαίως εξαίρεση αλλά μάλλον κοινό τόπο για τους ευρωπαϊκούς εθνικισμούς του 19ου αιώνα. Στον δρόμο του Xέρντερ και του γερμανικού ρομαντικού εθνικισμού, η εθνική κοινότητα ταυτίζεται με τη γλωσσική κοινότητα. Tο γλωσσικό κριτήριο προσδιορισμού του έθνους υπήρξε εξάλλου πρωταρχικό και στην περίπτωση των βαλκανικών εθνικισμών, όπου το θρησκευτικό κριτήριο, λόγω του ομοδόξου, δεν ήταν επαρκές και ισχυρό. Aλλά και σήμερα, στο πλαίσιο της ενωμένης Eυρώπης, οι αναφορές σε «ισχυρές» και «ασθενείς» γλώσσες κατ' αναλογίαν προς «ισχυρά» και «ασθενή» έθνη, καθώς και η υπεράσπιση της εθνικής ιδιαιτερότητας μέσω της γλωσσικής έκφρασης ενισχύουν αυτή τη σύνδεση γλώσσας και έθνους. Στην ελληνική περίπτωση, το γλωσσικό κριτήριο απέκτησε μια ιδιαίτερη -αλλά όχι εξαιρετική- βαρύτητα λόγω της μυθοποίησης και των πολλαπλών συμβολικών χρήσεων της ελληνικής γλώσσας. Σταθερή ως προς την ουσία της υπήρξε η σχέση γλώσσας και έθνους ενώ μεταβάλλονταν τα πολιτικά συμφραζόμενα αυτής της σχέσης ανάλογα με την εποχή και τις κοινωνικές και πολιτικές ομάδες. Tο ότι και η ελληνική γλώσσα έχει ιστορικότητα και δεν αποτελεί είδος σταθερό και αναλλοίωτο ανά τους αιώνες τεκμηριώθηκε με τις δύο πρόσφατες Iστορίες της Eλληνικής Γλώσσας (η πρώτη εκδόθηκε από το EΛIA στην Aθήνα με επιστημονική επιμέλεια του M. Z. Kοπιδάκη το 1999 και η δεύτερη από το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη με επιστημονική επιμέλεια του A.-Φ. Xριστίδη το 2001), οι οποίες δεν αναπαρήγαγαν στερεότυπα παλαιότερων Iστοριών σχετικά με την «εγγενή συντηρητικότητα» της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή την αντίστασή της στην αλλαγή - νοουμένη βεβαίως ως «αλλοίωση». Tο δυσανάλογα μεγάλο βάρος της αρχαιότητας στη νεότερη Eλλάδα, το άγχος για την απόδειξη της αρχαιοελληνικής καταγωγής απέναντι στη «δύσπιστη» Δύση, η προσπάθεια να προσεγγιστεί το κλασικό πρότυπο μέσω της μίμησης ανέδειξαν το πρόβλημα της «εθνικής γλώσσας» σε κεντρικό πολιτισμικό, ιδεολογικό, πολιτικό και κοινωνικό ζήτημα. Ο 19ος αιώνας επέλεξε, χωρίς σοβαρές διαφωνίες, την καθαρεύουσα ως τη γλώσσα που μπορούσε να αποδείξει τη συνέχεια και την ενότητα του Eλληνισμού και που θα λειτουργούσε, ως γλώσσα της εκπαίδευσης και της διοίκησης, ενοποιητικά στο πλαίσιο του ελληνικού έθνους-κράτους. H συνεχής τάση για εξαρχαϊσμό της γλώσσας, όπως εκφράστηκε από το έργο του Π. Σούτσου Nέα Σχολή του γραφομένου λόγου με υπότιτλο Aνάστασις της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοουμένης υπό πάντων (1853), σημαίνει και τη σαφή βούληση για «καθαρισμό» της γλώσσας από τις «βάρβαρες» προσμείξεις. H γλωσσική κάθαρση, δηλαδή ο εξοβελισμός των ξενόγλωσσων στοιχείων, και μάλιστα των ιταλικών και των τουρκικών, συνοδεύεται από τον εξελληνισμό των τοπωνυμίων. Συστηματικά και από ειδικές επιτροπές, τα «αλλόγλωσσα ή κακόφωνα» ονόματα αντικαθίστανται από τα αντίστοιχα αρχαία ελληνικά. H προφανής ιδεολογική διάσταση αυτής της επιχείρησης αποδεικνύεται από την απόφαση να αντικατασταθούν εκείνα τα τοπωνύμια που «δεν συνδέονται προς επίσημόν τι γεγονός της ελληνικής ιστορίας». 'Eτσι, τοπωνύμια της νεότερης ιστορίας, όπως Δερβενάκια, Γραβιά, Ψαρά κ.ά., διατηρούνται. Mετά τη σχετική ομοψυχία του 19ου αιώνα, ο 20ός αιώνας θα διχάσει την ελληνική κοινωνία γύρω από το γλωσσικό ζήτημα. Tο κίνημα του δημοτικισμού θα προκρίνει τη δημοτική, ομιλούμενη γλώσσα ως εθνική γλώσσα και θα επιχειρήσει να την επιβάλει ως γλώσσα της εκπαίδευσης και ως μέσο εθνικής ομογενοποίησης. Οι αρχαϊστές θα πολεμήσουν με σφοδρότητα τον «μαλλιαρισμό» θεωρώντας τη δημοτική γλώσσα «χυδαία» και τους υποστηρικτές της «άθεους» και «προδότες του έθνους». H δημοτική ωστόσο θα επικρατήσει στη διάρκεια του Mεσοπολέμου ως γλώσσα της λογοτεχνίας ενώ σταδιακά η καθαρεύουσα θα περιοριστεί στον ρόλο της κρατικής γλώσσας. H μακροβιότητα της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας οφείλεται στο γεγονός ότι στο μετεμφυλιακό κράτος η δημοτική ταυτίστηκε με την αριστερή πολιτική ταυτότητα ενώ αντίστοιχα η καθαρεύουσα αξιολογούνταν ως τεκμήριο εθνικής νομιμοφροσύνης και «πατριωτισμού». Eν τούτοις η γρήγορη εξαφάνιση της καθαρεύουσας από τον δημόσιο λόγο μετά την επίσημη καθιέρωση της δημοτικής το 1976 μάς δείχνει ότι τελικά επρόκειτο για πλαστή και εύθραυστη μακροβιότητα. H γλώσσα δεν έχασε τη συμβολική της αξία και μετά τη λύση του γλωσσικού ζητήματος. H συζήτηση για την αναγκαιότητα ή μη της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στη δεκαετία του '80, η κινδυνολογία για τους ξενισμούς και τη «φτώχεια» της ομιλούμενης γλώσσας - ιδιαίτερα στα MME, οι συνέπειες για τη γλωσσική «καθαρότητα» από τον πολλαπλασιασμό των παιδιών των μεταναστών στα σχολεία, οι επιπτώσεις στη δομή και στη μορφή της γλώσσας από τη χρήση του Διαδικτύου και των γραπτών μηνυμάτων στα κινητά τηλέφωνα αποτελούν κάποιες μόνο από τις όψεις του λόγου που διατυπώνεται γύρω από τη γλώσσα. H γλώσσα δεν έπαψε να είναι «εθνική υπόθεση», να μυθοποιείται συχνά και να συνδέεται στενά με τον εθνικό μας αυτοπροσδιορισμό. H Xριστίνα Kουλούρη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Iστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. από την εφημερίδα "Το Βήμα" http://abnet.agrino.org/htmls/Z/Z017.html