ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ: ΕΝΑΣ ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΦΗΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

Οι περισσότεροι Έλληνες φιλόσοφοι ήθελαν να βρουν το ΕΝ πίσω από τα ΠΟΛΛΑ δηλαδή κάποια λογική ενότητα και τάξη μέσα στην χαώδη πλημμυρίδα και πολλαπλότητα του κόσμου.--

‘’ΕΝ ΤΩ ΠΑΝ’’ είπαν  αλλά το πρόβλημα της φιλοσοφίας ήταν το τι είναι αυτό το ΕΝ.--

Ο Εφέσιος φιλόσοφος είπε το ΠΥΡ.

‘’Αυτός ο κόσμος….δεν έγινεν ούτε από θεόν ούτε από άνθρωπον, αλλά υπήρξε πάντοτε και είναι και θα είναι αείζωον πύρ, αιθόμενον μέτρω και σβεννύμενον μέτρω’’.

Το ΠΑΝ είναι μια μορφή πυρός, είτε στην ‘’κάθοδο’’ του με την προοδευτική συμπύκνωση σε υγρασία νερό και γη, είτε στην ‘’άνοδο’’ του από την γη, σε νερό υγρασία και πυρ. 

Ο φιλόσοφος αν και βρίσκει μια παρήγορη σταθερότητα στο Αιώνιο Πυρ, συνταράσσεται από τις ατελείωτες μεταμορφώσεις του.

Ο δεύτερος σημαντικός πυρήνας της σκέψης του είναι η αιωνιότητα και η πανταχού παρουσία της αλλαγής.

Δεν βρίσκει τίποτα στατικό στο κόσμο, την διάνοια ή την ψυχή.

Τίποτα δεν υπάρχει όλα γίνονται.

Καμιά κατάσταση δεν παραμένει αμετάβλητη έστω και για λίγο.

Το ΠΑΝ παύει να είναι ότι ήταν και γίνεται ότι θα είναι.

Έλεγε ‘’τα πάντα ρεί, ουδέν μένει’’.

Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στον ίδιο ποταμό γιατί τα νερά ρέουν συνεχώς.

‘’Είμεθα και δεν είμεθα’.’

Το Σύμπαν είναι ένα απέραντο ‘’γίγνεσθαι’’.

Η πολλαπλότητα, η ποικιλία, η αλλαγή είναι τόσο πραγματικά όσο και η ενότητα, η ταυτότητα και η ζωή.

Τα ΠΟΛΛΑ  είναι τόσο πραγματικά όσο και το ΕΝ.

Τα ΠΟΛΛΑ είναι το ΕΝ.

Κάθε αλλαγή είναι ένα πέρασμα των πραγμάτων προς ή από την κατάσταση του πυρός.

Το ΕΝ είναι τα ΠΟΛΛΑ.

Ακόμα και μέσα στη καρδιά του πυρός φτερουγίζει η ακατάπαυστη αλλαγή.

Το τρίτο στοιχείο προβληματισμού του φιλοσόφου είναι η ενότητα των αντιθέσεων, η αλληλεξάρτηση των αντιθέσεων και η αρμονία της πάλης.

Για αυτόν ο θεός είναι ημέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, πόλεμος και ειρήνη, κορεσμός και πείνα.

Το καλό και το κακό είναι το ίδιο, η αρετή και η κακία είναι μία.

Η ζωή και ο θάνατος είναι το ίδιο, επίσης η εγρήγορση και ο ύπνος, η νεότητα και το γήρας.

Όλα αυτά τα αντίθετα είναι στάδια σε μια κυμαινόμενη κίνηση, στιγμές του αιώνια μεταβαλλόμενου πυρός.

Κάθε μέλος σε ένα αντίθετο ζεύγος είναι αναγκαίο για τη σημασία και την ύπαρξη του άλλου.

Η πραγματικότητα είναι η ένταση και η αλληλεπίδραση, η εναλλαγή και η ανταλλαγή, η ενότητα και η αρμονία των αντιθέτων.

Δεν αντιλαμβανόμαστε πως εκείνο που διαφέρει από τον εαυτό του, συμφωνεί με τον εαυτό του.

Υπάρχει συντονισμός αντιθέτων τάσεων όπως στο τόξο και στην άρπα.

Όπως η ένταση της χορδής, που χαλαρωμένη ή τανυζόμενη δημιουργεί την αρμονία των κραδασμών, που ονομάζεται μουσική ή νότα, έτσι και η εναλλαγή και η πάλη των αντιθέτων δημιουργεί την ουσία και την σημασία και την αρμονία της ζωής και της αλλαγής.

Στη πάλη οργανισμού προς οργανισμό, ανθρώπου προς άνθρωπο, άντρα προς γυναίκα, γενεάς προς γενεά, τάξης προς τάξη, έθνους προς έθνος, ιδέας προς ιδέα, πίστης προς πίστη, οι αντιμαχόμενες αντιθέσεις ,είναι το στημόνι και το υφάδι του αργαλειού της ζωής, που εργάζονται για αντίθετους σκοπούς για να παράγουν την αόρατη ενότητα και κρυφή αρμονία του συνόλου.

Από τα πράγματα που διαφέρουν προέρχεται ο ωραιότερος συντονισμός.

Και οι τρεις αυτές αρχές – πυρ, αλλαγή και ενότητα των αντιθέσεων – ενυπάρχουν στην αντίληψη του φιλόσοφου περί ψυχής και θεού.

Γελάει με εκείνους που προσπαθούν μάταια να εξαγνιστούν από την ενοχή του αίματος μιαίνοντας τον εαυτό τους με αίμα ή που προσφέρουν δεήσεις στα αγάλματα σαν να συνομιλούν με οικίες.

Αυτοί οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τίποτα για την πραγματική φύση των θεών.

Ούτε επίσης δέχεται την ατομική αθανασία.

Όπως όλα τα πράγματα, και ο άνθρωπος επίσης είναι μια μεταβλητή και άστατη φλόγα, που ανάβει και σβήνει όπως το φως την νύχτα.

Αλλά και πάλι ο άνθρωπος είναι πυρ.

Η ψυχή η ζωτική αρχή είναι μέρος της αιώνιας ενέργειας που υπάρχει σε όλα τα πράγματα.

Και σαν ενέργεια ποτέ δεν πεθαίνει.

Ο θάνατος και η γέννηση είναι αυθαίρετα σημεία λαμβανόμενα στην ροή των πραγμάτων από το αναλυτικό ανθρώπινο πνεύμα.

Αλλά από την αμερόληπτη άποψη του Σύμπαντος, είναι απλά φάσεις της ατέρμονης αλλαγής των μορφών.

Ανά πάσα στιγμή κάποιο μέρος μας πεθαίνει ενώ το σύνολο ζει.

Κάθε δευτερόλεπτο ένας από εμάς πεθαίνει ενώ η Ζωή ζει.

Ο θάνατος είναι μια αρχή καθώς και ένα τέλος.

Η γέννηση είναι ένα τέλος καθώς και μια αρχή.

Οι λέξεις μας, οι σκέψεις μας, ακόμα και τα ήθη μας είναι προλήψεις και αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα μας ως ατόμων και ομάδων.

Η φιλοσοφία πρέπει να βλέπει τα πράγματα υπό το πρίσμα του συνόλου.

Για τον θεό όλα τα πράγματα είναι ωραία και καλά και ορθά.

Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που θεωρούν μερικά πράγματα εσφαλμένα και μερικά ορθά.

Όπως η ψυχή είναι μια περαστική γλώσσα της ακατάπαυστα μεταβαλλόμενης φλόγας της ζωής, έτσι και ο θεός είναι το αιώνιο πυρ, η ‘’ακατάστροφος’’ δύναμη του κόσμου.

Είναι η ενότητα που συνδέει όλα τα αντίθετα, η αρμονία όλων των εντάσεων, το άθροισμα και η σημασία κάθε πάλης.

Αυτό το θείο πυρ, όπως και η ζωή (γιατί τα δύο είναι παντού ένα), μεταβάλλει πάντοτε την μορφή του και πάντοτε ανέρχεται ή κατέρχεται την κλίμακα της αλλαγής, και πάντοτε αναλίσκει και δημιουργεί εκ νέου τα πράγματα.

Σε κάποια μακρινή ημέρα έλεγε ο φιλόσοφος:

‘’Το πυρ θα κρίνει και θα καταδικάσει όλα τα πράγματα, θα τα καταστρέψει και θα ανοίξει το δρόμο για νέες μορφές σε μια Τελευταία Κρίση ή καταστροφή του κόσμου’’.

Ωστόσο, η λειτουργία του Αθάνατου Πυρός δεν στερείται νοήματος και τάξης.

Αν μπορούσαμε να αντιληφθούμε τον κόσμο στο σύνολο του, θα τον βλέπαμε με μια απέραντη απρόσωπη σοφία, με έναν ΛΟΓΟΝ.

Έτσι θα καταβάλαμε τη προσπάθεια να διαμορφώσουμε την ζωή μας σύμφωνα προς αυτό τον τρόπο της Φύσης, αυτόν το νόμο του Σύμπαντος, αυτήν την σοφία που είναι ο Θεός.

Προέτρεπε τον λαό:

«Είναι φρόνιμον να ακούετε όχι εμέ αλλά τον ΛΟΓΟΝ, να αναζητήτε και να ακολουθήτε την απεριόριστον λογικήν του συνόλου».

Όταν ο Ηράκλειτος εφαρμόζει στην ηθική του αυτές τις τέσσερεις βασικές αντιλήψεις της σκέψης του – ενέργεια, αλλαγή, ενότητα αντιθέσεων και λογική του συνόλου – φωτίζει ολόκληρη τη ζωή και την ανθρώπινη διαγωγή.

Η ενέργεια, υποταγμένη στην λογική και συνδεδεμένη με την τάξη, είναι το μεγαλύτερο αγαθό.

Η αλλαγή δεν είναι κακό είναι δώρο.

Έλεγε με ενάργεια:

«Εις την αλλαγήν ευρίσκει κανείς ανάπαυσιν. Είναι κόπωσις να μοχθή κανείς πάντοτε εις τα ίδια πράγματα και πάντοτε να αρχίζη εκ νέου»

Η αμοιβαία ανάγκη των αντιθέσεων κάνει κατανοητή και άρα συγγνωστή τη πάλη και τα βάσανα της ζωής.

«Διά τους ανθρώπους δεν είναι το καλλίτερον να αποκτούν ό,τι επιθυμούν»

Η ασθένεια, κάνει την υγεία ευχάριστη.

Το κακό, καλό.

Την πείνα, κορεσμό.

Τον μόχθο, ανάπαυση.

Κατηγορεί όσους επιθυμούν το τέλος της διαμάχης του κόσμου.

Δίχως αυτή την ένταση των αντιθέσεων δεν θα υπήρχε «συντονισμός», δεν θα υπήρχε ύφανση του ιστού της ζωής, δεν θα υπήρχε ανάπτυξη.

Η αρμονία δεν είναι τέλος συγκρούσεως, είναι μια ένταση, όπου κανένα στοιχείο δεν νικά οριστικά, αλλά αμφότερα λειτουργούν απαραίτητα(όπως ο ριζοσπαστισμός της νεότητας και η συντηρητικότητα του γήρατος).

Ο αγώνας της ζωής είναι αναγκαίος, για να διαχωρίζονται οι καλύτεροι από τους χειρότερους.

«Ο αγών είναι ο πατήρ όλων και ο βασιλεύς όλων. Μερικούς τους εξέλεξε δια να είναι θεοί και μερικούς δια να είναι άνθρωποι. Μερικούς τους έκαμε σκλάβους και μερικούς ελεύθερους».

Στο τέλος η σύγκρουση είναι δικαιοσύνη.

Ο ανταγωνισμός των ατόμων, των ομάδων, των ειδών, των θεσμών και των αυτοκρατοριών, αποτελεί το ανώτατο δικαστήριο φύσεως, οι αποφάσεις του οποίου είναι ανέκκλητες.

Η θεωρία του θείου Πυρός πέρασε στον Στωικισμό.

Η αντίληψη της τελικής ανάφλεξης διαβιβάστηκε διαμέσου του Στωικισμού στον Χριστιανισμό.

Ο Λόγος ή η λογική της φύσης έγινε στην χριστιανική θεολογία, ο θείος Λόγος, η προσωποποίηση της σοφίας, με την οποία ή διαμέσου της οποίας ο Θεός δημιουργεί και κυβερνά τα πάντα.

Κατά κάποιο τρόπο ο φιλόσοφος προετοίμασε τη πρώτη σύγχρονη αντίληψη περί του φυσικού νόμου.

Η αρετή ως υπακοή στην φύση έγινε σύνθημα του Στωικισμού.

Η ενότητα των αντιθέσεων αναζωογονήθηκε έντονα από τον Έγελον.

Η ιδέα της αλλαγής επανήλθε με τον Μπέρξον.

Η αντίληψη της συγκρούσεως και της πάλης που καθορίζουν όλα τα πράγματα επανεμφανίζεται στον Δαρβίνο, τον Σπένσερ και τέλος τον Νίτσε, ο οποίος ύστερα από (24) αιώνες συνεχίζει το πόλεμο του Ηράκλειτου κατά της Δημοκρατίας.

Ο φιλόσοφος υποστήριζε ότι η Δημοκρατία ήταν λάθος.

Έλεγε ότι υπάρχουν πολλοί κακοί αλλά λίγοι καλοί.

Για αυτόν ένας άνθρωπος αξίζει όσο δέκα χιλιάδες, αν είναι ο καλύτερος.

Ωστόσο η φιλοσοφία του Ηράκλειτου η οποία έφτασε σε εμάς και συγκεντρώνεται σε (130) διάσπαρτα κύρια αποσπάσματα είναι από τα μεγαλύτερα προϊόντα του Ελληνικού πνεύματος.

Παρουσίαση/επιμέλεια : Γιώργος Χαβαλές