Οι αδελφοί της Σαπφώς

Ο αρχαίος πάπυρος με τα δύο ποιήματα της Σαπφώς

Παγκόσμια συγκίνηση έχει προκαλέσει η ανακάλυψη δύο άγνωστων ως τώρα ποιημάτων της μεγάλης ποιήτριας. Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης τα αναλύει και τα μεταφράζει

Γιατρομανωλάκης Γ., ΤΟ ΒΗΜΑ, 09/02/2014

Η πρόσφατη, και ομολογουμένως, αναπάντεχη ανακάλυψη δύο άγνωστων ως τώρα ποιημάτων της Σαπφώς (το ένα, αυτό που θα μας απασχολήσει, σχεδόν άθικτο, το δεύτερο σε σπαράγματα) από τον Dr D. Obbink, παπυρολόγο στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, έχει προκαλέσει μεγάλη συγκίνηση  παγκοσμίως, τόσο στους ειδικούς όσο και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

Ο απόηχος έφτασε και σε μας με τα γνωστά τετριμμένα και παραφιλολογικά σχόλια. Σε αυτές τις περιπτώσεις καλό είναι να περιμένουμε να δούμε πρώτα το ίδιο το κείμενο επίσημα δημοσιευμένο και τον σχολιασμό του εκδότη, κάτι που, όπως πληροφορούμαστε, θα γίνει την άνοιξη στο γνωστό φιλολογικό περιοδικό Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. Ωστόσο μια μορφή του κειμένου έχει ήδη δημοσιευθεί στο Διαδίκτυο από τον ίδιο τον D. Obbink, πράγμα που μας βάζει στον πειρασμό και να το μεταφράσουμε (να το μεταγράψουμε, θα έλεγε ο Σεφέρης) και να το σχολιάσουμε με κάθε επιφύλαξη και συνεπόμενο ρίσκο. Μια παρατήρηση προτού προχωρήσουμε: δεν έχουμε λόγους να αμφισβητήσουμε τη γνησιότητα του ποιήματος, όμως δεν είναι συνηθισμένος τρόπος να ανοίγει ένα ποίημα με το αλλά, όπως εδώ – εκτός και αν ελλείπουν στίχοι.

Μιλά η ποιήτρια

Το ποίημα ανήκει σύμφωνα με τις αρχικές εκτιμήσεις στο πρώτο από τα εννέα βιβλία που αποδίδει στη Σαπφώ η αλεξανδρινή κατάταξη. Τα 60 ως 70 ποιήματα του βιβλίου, συνθεμένα με βάση τη σαπφική στροφή, είχαν θέματα οικογενειακού περιεχομένου. Οικογενειακού χαρακτήρα είναι και το εν λόγω ποίημα καθώς η ποιήτρια αναφέρεται (κατά πάσα πιθανότητα) στους δύο αδελφούς της, τον απόντα, ταξιδευτή Χάραξο (γνωστό και από τον Ηρόδοτο 2.134-5) και τον μικρότερο Λάριχο, που κάποια μέρα θα ενηλικιωθεί. Σύγκειται από πέντε τετράστιχες στροφές, σύνολο 20 στίχοι. Μιλά η ποιήτρια σε πρώτο πρόσωπο και απευθύνεται σε κάποιον/κάποια.

«Ομως συνέχεια μας λες πως θα ΄ρθει ο Χάραξος,/ με το καράβι του γεμάτο/. Αυτά, νομίζω, ο Δίας τα γνωρίζει και οι υπόλοιποι θεοί./ Εσύ δεν πρέπει αυτές τις σκέψεις να έχεις στο μυαλό σου.// Ομως εμένα απόστειλε και δός μου εντολή/ πολλές να κάνω παρακλήσεις στην Ηρα τη βασίλισσα / εδώ να φτάσει ο Χάραξος με σώο το καράβι,// κι εμάς να εύρει αβλαβείς./ Τα άλλα όλα ας τα αφήσουμε σε υπέρτατες δυνάμεις./ Καλοκαιρίες ακολουθούνε γρήγορα/ (αίψαπέλονται) μεγάλες τρικυμίες.// Αυτούς που ο βασιλέας του Ολύμπου θέλει/ να γλυτώσει (περτρόπην) από τα βάσανα/ τούς στέλνει βοηθό κάποια θεότητα (;)./ Εκείνοι είναι μακαρισμένοι και καλότυχοι πολύ.// Οσο για μας, αν το κεφάλι ο Λάριχος σηκώσει (;)/ και άνδρας γίνει κάποτε/ τότε απ’ τη βαθειά απελπισία μας (βαρυθύμιαν) γοργά θα λυτρωθούμε (αίψα λύθειμεν)».

Προφανώς το πρωτότυπο δίνει περισσότερα σήματα από όσα μια μετάφραση, που, ακόμη κι αν είναι «σωστή», συνιστά ένα θολό μετείκασμα – κι ας λένε άλλα άλλοι. Μας απομένει, λοιπόν, να ερμηνεύσουμε αυτό το συγκινητικό, μη ερωτικό κείμενο, που δείχνει, όπως και τα κείμενα του Κ. Π. Καβάφη, πως η ευλογία της ποίησης δεν προκύπτει μόνο από τον ομόφυλο ερωτισμό… Αντίθετα το κείμενο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ποίημα ενός ευσεβούς. Περιγράφεται μια δύσκολη κατάσταση και εκφράζεται η προσδοκία ότι οι θεοί θα συντρέξουν. Η όλη ιδέα θυμίζει τη «λογική» του διάσημου σαπφικού ποιήματος, γνωστού ως «Επίκληση στην Αφροδίτη», που διέσωσε και εξεθείασε για τη σύνθεσή του ο Διονύσιος Αλικαρνασσέας. Στο ποίημα αυτό η ερωτευμένη και περίλυπη ποιήτρια παρακαλεί τη θεά να τη βοηθήσει και της υπενθυμίζει ότι σε μιαν ανάλογη ιστορία ερωτικής απόρριψης είχε έρθει και είχε βοηθήσει. Η ποιήτρια αναπαράγει εκείνη τη σκηνή της υποτιθέμενης συνάντησής της με τη θεά και υπενθυμίζει τα θεϊκά λόγια: «Σαπφώ, ποια είναι εκείνη που σε κάνει να υποφέρεις και σε αδικεί; Μη φοβάσαι. Αν τώρα σε αποφεύγει, γρήγορα θα επιζητήσει την παρέα σου». Το ποίημα της Αφροδίτης τελειώνει με την ευχή της ποιήτριας: «όπως και τότε, έλα και τώρα, θεά, και γλύτωσέ με από τις αβάστακτες στενοχώριες μου» (χαλέπαν δε μοι λύσον εκ μερίμναν).

Διάλογος με την Οδύσσεια

Ομως στο νέο ποίημα υπάρχουν, πέρα από την παράκληση, δύο άλλα στοιχεία. 1ον. Φαίνεται πως η ποιήτρια ανοίγει ένα διάλογο με την Οδύσσεια, όπως ξένος φιλόλογος έχει υπαινιχθεί. Η Σαπφώ/ Πηνελόπη περιμένει τον θαλασσοπόρο Χάραξο/ Οδυσσέα να έρθει γεμάτος πλούτη και ελπίζει ότι ο μικρός Λάριχος/ Τηλέμαχος θα ανδρωθεί και θα σώσει τον οίκο. Η ιδέα δεν είναι άσχημη, αλλά χρειάζονται και άλλα στοιχεία για την τεκμηρίωσή της. Το δεύτερο και, κατά την άποψή μας, δύσκολο και επίμαχο σημείο του ποιήματος ξεκινά από το ερώτημα: Σε ποιον απευθύνεται η ποιήτρια; Ποιος/ ποια είναι αυτός/αυτή που συνεχώς μιλά για τον ερχομό του Χάραξου (άϊ [αεί] θρύλησθα), όμως οφείλει να μην ανακατώνεται στις βουλές των θεών; Ποιος/ποια πρέπει να στείλει τον αφηγητή να πάει να προσευχηθεί (πέμπην έμε); Σε ποιους «εμάς» (κάμμες) αναφέρεται το κείμενο; Δίδει μεγαλύτερη ελπίδα η αναμενόμενη άφιξη του Χάραξου από ό,τι η μελλοντική ενηλικίωση του Λάριχου;

Η δική μας ερμηνεία (ελπίζουμε σε μια εκτενέστερη ανάπτυξή της) είναι επισφαλής φιλολογικά, αλλά οι ερμηνείες είναι και για να εκθέτουν και να δίδουν ιδέες. Η εντύπωσή μας, λοιπόν, που ενισχύεται από το ποίημα της Αφροδίτης, είναι πως, όπως και εκεί η ποιήτρια άνοιξε συζήτηση με τη θεά (αποκάλυψε δηλαδή τις ενδόμυχες επιθυμίες της ως λόγο και υπόσχεση της θεάς), έτσι και τώρα η Σαπφώ  μερίζεται σε δύο οντότητες: στο προφανές εγώ (οίομαι, στ. 2) και στο άλλο, το αφανές «εγώ» εμέ. Η Σαπφώ είναι (όπως και στο ποίημα της Αφροδίτης, και στο ποίημα του ερωτικού τριγώνου όπου προβαίνει σε μια κλινική αυτοπαρατήρηση) διχασμένη ψυχή. Συνεχώς συζητά με τον εαυτό της. Ετσι και τώρα φαίνεται πως έχουμε ένα άλλο ποίημα «προς εαυτήν». Διαφορετικά δυσκολευόμαστε να δεχθούμε ότι η ποιήτρια παρακαλεί καποιον/κάποια να τη στείλει να προσευχηθεί. Μόνη η ποιήτρια αναφέρεται στον επικείμενο ερχομό του αδελφού. Μόνη προσδοκά να μεγαλώσει ο Λάριχος. Μόνη η ποιήτρια αυτοελέγχεται και καταφεύγει στις παρακλήσεις. Σκηνοθετεί μια κατάσταση (όπως κάνει συχνά) όπου η ίδια παίζει τον εαυτό της. Είναι μαζί υποκείμενο, «εγώ», και αντικείμενο, «εμέ».

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.

Εργο του γάλλου ζωγράφου Pierre-Narcisse Guerin (1774 – 1833) που απεικονίζει τη μεγάλη λυρική ποιήτρια Σαπφώ

ΠΗΓΗ