Δωδεκάνησα

Η απογραφή των Ιταλών, απάντηση στην Αγκυρα

Πολύμηνη έρευνα της «Κ» στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στη Ρόδο για τα Δωδεκάνησα

Της Σοφιας Παπαιωαννου

Πλήθος εγγράφων από την ιταλική απογραφή του 1922 στα Δωδεκάνησα υπάρχουν πλέον στη νομική υπηρεσία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών και ενισχύουν το «οπλοστάσιο» έναντι των τουρκικών αμφισβητήσεων. Τα έγγραφα, που παρουσιάζει σήμερα η «Κ», αφορούν λεπτομερή καταγραφή όχι μόνο του πληθυσμού, αλλά και κάθε είδους δραστηριότητας και περιουσιακών στοιχείων σε μικρά νησιά και βραχονησίδες, που έχουν χρωματισθεί «γκρίζα» από την Αγκυρα, στο πλαίσιο των διεκδικήσεών της. Οι αμφισβητήσεις, μάλιστα, δεν περιορίζονται σε νησίδες κοντά στα τουρκικά παράλια, αλλά φθάνουν στη μέση του Αιγαίου.

Ιστορικά στα Δωδεκάνησα, τόσο επί τουρκοκρατίας όσο και επί ιταλοκρατίας, η απογραφή ανθρώπων, περιουσιών και ζώων ήταν πάντα συνδεδεμένη με κακό. Σήμαινε συνήθως την αναγκαστική κατάταξη των Δωδεκανησίων στον στρατό του κατακτητή. Οι άνδρες κρύβονταν στα ξερονήσια για να μην απογραφούν και οι ντόπιοι έκρυβαν στοιχεία της περιουσίας τους. Οι απογραφές που πραγματοποίησαν όμως οι Ιταλοί στα Δωδεκάνησα την περίοδο της κατοχής των νησιών από το 1912 ώς το 1943 αποδεικνύεται σήμερα ανεκτίμητος θησαυρός για το Αιγαίο, τα νησιά και τις βραχονησίδες του και τις κατά καιρούς «αμφισβητήσεις» βραχονησίδων από τους Τούρκους.

Οι ίδιοι οι Ιταλοί χρησιμοποιούσαν τα στοιχεία από τις απογραφές για να διευκολύνουν τα σχέδιά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι μια ολοκληρωμένη απογραφή στα νησιά που πραγματοποίησε ο επίσημος επιτετραμμένος της ιταλικής κυβέρνησης δρ Ερμάνο Αρμάο, το 1922, εξαφανίστηκε αργότερα από τους ίδιους τους Ιταλούς όταν είδαν ότι δεν εξυπηρετούσε πια τα σχέδιά τους. Οταν την εξουσία στην Ιταλία ανέλαβε ο Μουσολίνι που είχε καταστήσει σαφές ότι δεν θα επιστρέψει τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα. Τα Δωδεκάνησα είχαν ονομαστεί Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου και προκειμένου να εξιταλιστούν έπρεπε να αποκρύψουν το πόσοι Ελληνες υπήρχαν και τους ανέφεραν μόνο ως ορθόδοξους. Μάλιστα απαγόρευσαν και στον ίδιο τον δρα Αρμάο, που πραγματοποίησε την απογραφή, να κατέχει αντίγραφο του βιβλίου του. Η απογραφή όμως αυτή, καθώς και πλήθος άλλων εγγράφων, βρίσκονται σήμερα φυλαγμένα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στη Ρόδο όπου φυλάσσονται τα Αρχεία των Ιταλών της ιταλοκρατίας.
Κορυφαίος υπουργός είχε ζητήσει στο παρελθόν να ανασύρουν από τα ΓΑΚ Δωδεκανήσου την ιταλική απογραφή του 1922, καθώς και έγγραφα για συγκεκριμένες βραχονησίδες του Ανατολικού Αιγαίου για να συμπεριληφθούν στα αρχεία της νομικής υπηρεσίας του υπουργείου Εξωτερικών. Η έρευνα διήρκησε τρεις μήνες και τα έγγραφα που βρέθηκαν παρουσιάζει σήμερα η «Κ».

Παρ' ότι το καθεστώς των Δωδεκανήσων και των βραχονησίδων τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, διότι βασίζεται σε διεθνείς συνθήκες και τίτλους, οι Τούρκοι κατά καιρούς ισχυρίζονται ότι νησίδες και βραχονησίδες που περιγράφονται στις διεθνείς συνθήκες ως «εξαρτώμενες» ή «παρακείμενες» των μεγάλων νησιών, ανάλογα ποια συνθήκη διαβάζει κανείς, και από την στιγμή που οι βραχονησίδες δεν κατονομάζονται είναι για τους Τούρκους αμφισβητούμενες. Αυτό εξάλλου το επιχείρημα αναδείχθηκε και στην κρίση των Ιμίων, παρ' όλο που οι βραχονησίδες ήταν και κατά όνομα καταγεγραμμένες ως παραχωρημένες στην Ελλάδα, όπως φανερώθηκε.

Το 2004 είχε κυκλοφορήσει στην Τουρκία ένα βιβλίο της Τουρκικής Ακαδημίας Ιστορίας γραμμένο από δύο Τούρκους ιστορικούς με τίτλο «Ζώνες του Λυκόφωτος στο Αιγαίο - τα μη λησμονημένα τουρκικά νησιά». Στο βιβλίο καταγράφονται σαφώς τα επιχειρήματα της Τουρκίας για τα «αμφισβητούμενα νησιά και βραχονησίδες του Αιγαίου» και παρουσιάζεται και ο σχετικός χάρτης με τις νησίδες και θαλάσσιες περιοχές «που δεν έχουν παραχωρηθεί στην Ελλάδα».

Oι Τούρκοι δεν αμφισβητούν μόνο βραχονησίδες που βρίσκονται κοντά στα τουρκικά παράλια, αλλά πολύ σημαντικές βραχονησίδες στη μέση του Αιγαίου. Αυτές ακριβώς οι βραχονησίδες, που βρίσκονται πολύ μακριά από την ξηρά, οριοθετούν και μία πολύ μεγάλη θαλάσσια περιοχή γύρω τους. Σύμφωνα με το δίκαιο της θάλασσας μία βραχονησίδα που μπορεί να στηρίξει αυθύπαρκτη οικονομική ζωή κατέχει και υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη).

Το σύμπλεγμα των τριών νησίδων της Σύρνας στο κέντρο του νοτίου Αιγαίου κάτω από την Αστυπάλαια είναι μία από τις περιοχές, που σύμφωνα με τον τουρκικό χάρτη είναι «αμφισβητούμενη». Τα νησάκια αυτά ακριβώς επειδή είναι απομακρυσμένα από τις ακτές έχουν μία πολύ μεγάλη ΑΟΖ γύρω τους. Στα ιταλικά αρχεία έχουν βρεθεί ένα πλήθος από έγγραφα που αφορούν τη Σύρνα, καθώς και τα στοιχεία απογραφής του πληθυσμού. Στο έγγραφο της απογραφής του 1922 διαβάζουμε χαρακτηριστικά ότι όλοι οι κάτοικοι της Σύρνας είναι ορθόδοξοι (δηλαδή Ελληνες) και στο νησί δεν υπάρχει κανένας μουσουλμάνος.

Τα ντοκουμέντα για τις νησίδες και τους κατοίκους

Σύρνα. Στο έγγραφο με ημερομηνία 15/3/1928 των Καραμπινιέρων της Ιταλικής Διοίκησης του Αιγαίου διαβάζουμε την πλήρη απογραφή όλων των νησιών κοντά στην Αστυπάλαια, καθώς και στοιχεία για τη γεωγραφία, την κτηνοτροφία και τα λιμάνια τους. Tο ίδιο έγγραφο αναφέρεται στην ελληνική οικογένεια με «12 μέλη που κατοικεί στη Σύρνα και ασχολείται με την κτηνοτροφία. Υπάρχουν δύο ξωκλήσια αφιερωμένα στον Αγιο Γεώργιο και στον Αγιο Ιωάννη». Στη Σύρνα υπάρχει και το διάσημο ναυάγιο ενός πλοίου που βυθίστηκε στον κόλπο της νησίδας, στις 9 Δεκεμβρίου του 1946, μεταφέροντας μυστικά Εβραίους εποίκους στην Παλαιστίνη για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Στην προσπάθειά τους να βγουν στη στεριά πνίγηκαν 8 μετανάστες. Οι 8 τότε κάτοικοι της Σύρνας έχει καταγραφεί από τον Tύπο της εποχής ότι βοήθησαν τους ναυαγούς.

Οφιδούσα. Στο άλλο ιταλικό έγγραφο διαβάζουμε για τη νησίδα Οφιδούσα στα δυτικά της Αστυπάλαιας, «με έδαφος χωρίς πεδιάδες αλλά καλλιεργήσιμο στο μεγαλύτερο μέρος. Εκεί διαμένει μια οικογένεια αποτελούμενη από πέντε άτομα».

Γαϊδουρονήσι. Σε έγγραφο της Ιταλικής Διοίκησης των Νησιών του Αιγαίου με ημερομηνία 22/9/1928 διαβάζουμε για τους κατοίκους στο Γαϊδουρονήσι σε μια ακόμα «αμφισβητούμενη» περιοχή. «Στο νησί ο πληθυσμός χωρίζεται σε δύο ομάδες: στη μία ηγείται ο βοσκός (αρχηγός) Ιάμεος (Pastor Iameo) και στο άλλο ο Κανέλης (Pastor Canelis). Αυτές οι δύο ομάδες βρίσκονται σε δύο διαφορετικούς λόφους σε απόσταση 1,5 χλμ. από το λιμάνι του Αγίου Γεωργίου. Η ομάδα του Ιάμεου αποτελείται από βοσκούς, 6 οικογένειες, από τους οποίους 14 ενήλικες. Η ομάδα του Κανέλη αποτελείται από βοσκούς, συγγενείς μεταξύ τους και από κάποιους ψαράδες, συνολικά 24 οικογένειες, 111 κάτοικοι εκ των οποίων 45 ενήλικες. Σε αυτή την ομάδα ανήκουν ο Παπα-Χαράλαμπος Κυπραίος και ο δάσκαλος Ιωάννης Παναγιώτης (Giovanni Panaioti) από τη Σάμο, οι οποίοι αμείβονται από τον φτωχό και πενιχρό πληθυσμό. Οπως φαίνεται, οι δύο προαναφερθέντες βοσκοί (πάστορες) είναι οι πραγματικοί αρχηγοί του νησιού χωρίς κανένα αφεντικό από πάνω τους. Είναι όμως συχνά υποχρεωμένοι σε μια συντηρητική πολιτική και πρέπει να φροντίζουν, κυρίως απέναντι στους λαθρεμπόρους (πειρατές) που καταφεύγουν καμιά φορά και διαμένουν στο Γαϊδουρονήσι… Ο δάσκαλος είναι νεαρός και με καλή θέληση και αρετές υπέρ μας. Αν και δεν γνωρίζει ιταλικά, μέσω μιας μεθόδου ελληνο-ιταλικής κατάφερε να τα μάθει καλά ο ίδιος και να διδάσκει τις βασικές γνώσεις της γλώσσας στην τάξη του».

Μαράθι. Σε άλλο έγγραφο με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1928 διαβάζουμε για το νησάκι Μαράθι του συμπλέγματος Αρκοί. «Το Μαράθι είναι μέρος ενός συμπλέγματος νησιών από 7 νησάκια που ανήκουν στο κράτος που μισθώνονται από τον έμπορο Michele Strata και εκεί βρίσκεται το Μοναστήρι με ενοίκιο 300 λίρες ετησίως για τη γη που διαθέτει στο νησί. Στο Μαράθι υπάρχουν 5 οικογένειες συνολικά 31 κάτοικοι μεταξύ τους βοσκοί και ψαράδες, ενώ όλα τα υπόλοιπα νησάκια είναι ακατοίκητα».

Λέβιθα. Ενα ακόμα σημαντικό σύμπλεγμα, αποτελούμενο από τις νησίδες Λέβιθα και Κίναρος, είναι αυτό που συνδέει τη γεωγραφική περιοχή των Κυκλάδων με τα Δωδεκάνησα και στον τουρκικό χάρτη παρουσιάζεται ως «μη παραχωρημένο στην Ελλάδα». Τα νησιά αυτά είναι επίσης απομακρυσμένα από την ξηρά και η θέση του συμπλέγματος ως εκ τούτου ιδιαίτερα σημαντική. Στην ιταλική απογραφή του 1922 καταγράφεται ότι όλοι οι κάτοικοι στα Λέβιθα είναι ορθόδοξοι και υπάρχουν και έγγραφα που αφορούν μια υδρογραφική αποστολή στα νησιά. Τα νησιά σήμερα ανήκουν διοικητικά στον Δήμο Λέρου και στα Λέβιθα κατοικεί κτηνοτρόφος που μαζί με την οικογένειά του διατηρεί αιγοπρόβατα.

Σε μια ενδεχόμενη στο μέλλον προσφυγή στο Δικαστήριο της Χάγης για τα θέματα της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο ιστορικά έγγραφα σαν αυτά που βρίσκονται καταχωνιασμένα στα Αρχεία του Κράτους μπορεί να φανούν ιδιαίτερα καθοριστικά.

Η Καθημερινή