Οι Ελληνικές πόλεις της κεντρικής Ασίας και ο Ελληνισμός στην Ανατολή

(φώτο: Απάμεια-Πέλλα. Ελληνιστική πρωτεύουσα του Σελεύκου, στη Β. Συρία. Σώζεται η κιονοστοιχία της κεντρικής αρτηρίας (1,5 χλμ. μήκος)

Οι Ελληνικές πόλεις της Κεντρικής Ασίας. Ο Eλληνιστικός Κόσμος της Ανατολής

Σημαντικά στοιχεία στη γνώση μας για την περίοδο του Ελληνιστικού Πολιτισμού της Ανατολής, έφεραν οι πρόσφατες και ακόμα σήμερα περιοδεύουσες μεγάλες Εκθέσεις στις πρωτεύουσες και μεγαλουπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής. Παρουσιάζουν τον Αλέξανδρο (αυτή την εποχή στο Μουσείο Ερμιτάζ στο Άμστερνταμ) και τα αρχαιολογικά ευρήματα των ελληνιστικών πόλεων στην Ασία, τον Θησαυρό του Μουσείου της Καμπούλ και την Ελληνο-Βουδιστική τέχνη Γανδάρα (Μουσείο Γκυμέ στο Παρίσι, Βόννη, Μανχάϊμ, Αμβούργο, Λονδίνο, Τορίνο, Ν. Υόρκη, Σικάγο, κλπ.) Τα εκθέματα προέρχονται από τις ανασκαφές και τα σημαντικά ευρήματα των ξένων αρχαιολόγων στην Ασία, τα οποία η Ελλάδα δεν έχει ακόμα γνωρίσει και αξιοποιήσει όσο θα έπρεπε, σύμφωνα με τους ξένους αρχαιολόγους. Τα ευρήματά τους αφορούν σε μία σπουδαία σελίδα της Ιστορίας μας, περισσότερο γνωστή στην Ευρώπη.

Η Τέχνη Γανδάρα, που οι Γάλλοι ειδικοί επονομάζουν Ελληνο-βουδιστική, τους οδήγησε από τις αρχές του 1900, σε συστηματικές ανασκαφές στην Κ. Ασία, στο χώρο της αρχαίας Βακτριανής (Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν, Πακιστάν). Σκοπός τους ήταν να αποδείξουν ότι η ελληνική επιρροή που παρουσιάζει η τέχνη αυτή και άλλες της περιοχής, πρέπει να προέρχεται από τις Ελληνίδες πόλεις που ίδρυσαν εκεί ο Αλέξανδρος και οι Μακεδόνες, όπως αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς, χάρη στις οποίες πόλεις διαδόθηκε ο ελληνικός πολιτισμός στην Ανατολή. (φώτο αριστερά: Ελληνο-Βουδιστική τέχνη Γανδάρα,Κεντρικής Ασίας, με έντονη Ελληνική εππιροή.)

Η τεκμηρίωση ήλθε με την ανασκαφή πολλών ελληνικών πόλεων της ελληνιστικής εποχής, από την Συρία ως το Αφγανιστάν (Ευρωπός-Δούρα, Σελεύκεια στον Τίγρη, Απάμεια, Πέλλα, Γέρασα, Ζεύγμα, Ντιλβερζίν Τεπέ, Τερμέζ κλπ., Καθ. Ρτβελάντζε, Π. Λερίς, Μ. Ινβερνίτσι κ.ά.), με κορωνίδα την μεγαλειώδη πολιτεία Αϊ Χανούμ στο Β. Αφγανιστάν (ϊσως η Αλεξάνδρεια του Ώξου) (Καθ. Πωλ Μπερνάρ). Για ορισμένες πόλεις δεν έχει βρεθεί το ελληνικό όνομα. Αποδεικνύουν όμως την δημιουργία και ύπαρξη τέτοιων ελληνικών πόλεων στην Ασία, που έγιναν φάροι του ελληνικού πολιτισμού. Χάρη σε αυτές εξαπλώθηκε ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική γλώσσα έγινε δίαυλος επικοινωνίας των διαφόρων λαών και οικουμενική γλώσσα στην Ανατολή για πολλούς αιώνες. Τόσο ώστε τα ευρήματα των ξένων μελετητών και αρχαιολόγων να τους επιτρέπουν να ονομάζουν την περιοχή αυτή ''Εξελληνισμένη Ανατολή'' (Καθ. Σλουμπερζέ, Ρτβελάτζε, Μ. Σάρτρ, Μπερνάρ κλπ.).

Στην ευρύτερη περιοχή της Συρίας και στην Αλεξάνδρεια τα ελληνικά ήταν επίσημη γλώσσα για 10 αιώνες, γράφει ο σημαντικότερος ελληνιστής της Μ. Ανατολής Καθηγητής Μ. Ελ Αμπάντι του Πανεπιστημίου της Αλεξανδρείας.

Οι ελληνικές πόλεις έγιναν επίσης χώροι πολυεθνικοί και χώροι μικτών κοινωνιών, όπως τα βασίλεια των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο (300 -31 π.Χ.), των Σελευκιδών στην Μ. Ανατολή (300- 250 π.Χ.), τα Ελληνο-Βακριανά και Ινδο-Ελληνικά βασίλεια (250 π.Χ.-10 μ.Χ.) στην Κ. Ασία. Ντόπιοι λαοί υιοθέτησαν στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού μέσα στους δικούς τους και δημιούργησαν τοπικές τέχνες που συγκεράνουν τα στοιχεία αυτά.

Ο μηχανισμός της επιρροής έγινε γνωστός από την σοβιετική τότε ανασκαφή στο Τίλια Τεπέ (Δρ Βίκτωρ Σαριγιαννίδης, 1968-78), που αναδεικνύει τεχνουργήματα τοπικών λαών (Γιουέντζι, Κουσάν) που κατέλαβαν τα Ελληνο-Βακτριανά βασίλεια. Υιοθέτησαν στοιχεία της ελληνικής τέχνης και θεματολογίας με Έλληνες θεούς και ήρωες, καθώς και το ελληνικό αλφάβητο. Όταν αργότερα ασπάσθηκαν τον Βουδισμό, δημιούργησαν στην πρωτύτερα εξελληνισμένη περιοχή της Γανδάρα (όρια Αφγανιστάν-Πακιστάν, τότε Ινδία), έναν Ιερό χώρο Βουδισμού με πολλά μοναστήρια.

Η ανασκαφή τους , από διάφορους αρχαιολόγους, με πρωταρχικό ρόλο των Γάλλων (Καθ. Φουσέ, Μπαρτού, Σλουμπερζέ, Ταρζί) απεκάλυψε τα γλυπτά αριστουργήματα της τέχνης που ονομάσθηκε Γανδάρα. Ορισμένα εξ αυτών παρουσιάζουν έντονη ελληνική επιρροή, ιδιαίτερα στην περιοχή της Χάντα (κοντά στην Καμπούλ), επιρροή που διήρκεσε 6 αιώνες (1ο-6ο αι.) μετά την αποχώρηση των Ελλήνων.

Εναπομείναντες ΄Ελληνες έποικοι ή εξελληνισμένοι καλλιτέχνες της περιοχής σμίλεψαν το Βούδα με χαρακτηριστικά Απόλλωνα και τους ακολούθους του με μορφές Ελλήνων θεών και ηρώων (Ηρακλής, Αλέξανδρος, Διόνυσος, Αθηνά κλπ.), με ελληνικό χιτώνα ή ιμάτιο, ανάλαφρες πτυχές, πραξιτελικά πρόσωπα και αριστουργηματική πλαστικότητα. Ορισμένα από τα γλυπτά αυτά θα μπορούσαν να έχουν γίνει οπουδήποτε στην Ελλάδα (Καθ. Ταρζί).
Οι τελευταίες ανασκαφές και πορίσματα ανέτρεψαν παλαιότερες αγγλόφωνες θεωρίες και τεκμηρίωσαν τον μηχανισμό της αναμφισβήτητης πλέον, ελληνικής επιρροής.
Ο Καθ. Μάριο Μπουσάλι από τη Ρώμη γράφει ότι ήταν έργο των Γιάβανας, Ελλήνων της Ινδίας, που έφεραν βαθειά μέσα τους την ελληνική τέχνη και φιλοσοφία μαζί με την βουδιστική σοφία. Όπως ο Έλλην βασιλιάς Μέναδρος, του Ινδο-Ελληνικού βασιλείου (160-130 π.Χ.), που είχε επιτύχει συγκερασμό και όσμωση των δύο πολιτισμών και αναφέρεται στις Ιερές Ινδικές Γραφές Μιλίντα Πάνχα ως ο βασιλιάς-σοφός, με την Αθηνά στο νόμισμά του, ως θεά της σοφίας και προστάτιδά του.

Έτσι η ελληνική τέχνη εκφράζει εδώ στοιχεία τοπικά, ''με στοχαστικές προσαρμογές'' όπως λέει ο Κ. Καβάφης στο ποίημά του ''200 π.Χ.'' και συγχρόνως ''μπολιάζει'' τους πολιτισμούς των λαών της Ανατολής.

Από την Μεσόγειο ως τα βάθη της Κ. Ασίας χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την Ελλάδα, ορισμένοι λαοί αγάπησαν τον ελληνικό πολιτισμό, προσέβλεπαν στην Αθήνα σαν κοιτίδα του, με αναρίθμητες παραστάσεις της Αθηνάς (αγάλματα, δαχτυλίδια, νομίσματα, κλπ.).

Σεβάστηκαν τον Αλέξανδρο για τον ελληνικό πολιτισμό που έφερε στην Ασία, μαζί με την ισονομία των πολιτών, που, από υπηκόους τους έκανε πολίτες των ελληνικών πόλεων, που διοικούντο αυτόνομα με θεσμούς και νόμους. Γι αυτό το Κοράνι τον αναφέρει ως προφήτη δικαιοσύνης (Σουράτ 18). Τον λάτρεψαν δε για την πολεμική του ανδρεία, στην οποία οι λαοί της Ασίας δίνουν πολύ μεγάλη αξία.

Έτσι έγινε θρύλος στις παραδόσεις των λαών όπου καλλιεργήθηκε με πάμπολλα επικά ποιήματα που γράφτηκαν στο Μεσαίωνα από πολλούς συγγραφείς διαφόρων λαών, Πέρσες (Φερντουσί, Νιζαμί), Άραβες, Αφγανοί, κλπ. εμπνευσμένους από το μυθιστόρημα του Καλλισθένη. Πολλοί λαοί οικειοποιήθηκαν τον Ισκαντάρ Ζουλκαρνέϊν (όπως τον ονομάζουν στα αραβικά) και ακόμα σήμερα ορισμένοι επαίρονται ότι είναι απόγονοί του (Αφγανιστάν, Πακιστάν, Παμίρ, Τατζικιστάν). Λατρεύτηκε μάλιστα και σε περιοχές που δεν μετέβη ποτέ, όπως η Ινδονησία, όπου θεωρήθηκε γενάρχης Αράβων βασιλέων και όπου υπάρχει κενοτάφιό του (Σουμάτρα, Παλεμπάγκ) (Καθ. Σαμπέρ Λουάρ).

Τα αρχαιολογικά ευρήματα των Ελληνίδων πόλεων στην Ανατολή, ιδιαίτερα της Αϊ Χανούμ (γλυπτά, επιγραφές, μωσαϊκά), τα χρυσά κτερίσματα του Τίλια Τεπέ και τα γλυπτά της Τέχνης Γανδάρα, είναι πολύτιμα για την Ελλάδα. Δείγματά τους θα έπρεπε να εκτεθούν εδώ (το είχε ευχηθεί ο Καθ. Μανώλης Ανδρόνικος) και είναι κρίμα που δεν έγινε, τώρα που βρίσκονται ακόμα κοντά μας, σε εκθέσεις στην Ευρώπη. Αποδεικνύουν ότι οι Ελληνίδες πόλεις της Ανατολής, που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς, δεν ήταν θρύλος, ότι ορισμένες υπήρξαν μεγαλειώδεις ώστε να επηρεάσουν τους ντόπιους κατοίκους, να εξελληνίσουν πολλούς εξ αυτών και να δημιουργήσουν μικτούς πολιτισμούς.
Η ελληνικότητα των πόλεων αυτών (ελληνικοί θεσμοί, αρχιτεκτονική, επιγραφές, τέχνες, πολιτειακό σύστημα κλπ.) αποτελούν αποδείξεις της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας των Μακεδόνων που τις δημιούργησαν. Η απόδειξη αυτή βρίσκεται στις ανασκαφές στην Ασία. (Καθ. Στέφεν Μίλλερ).

Τα αρχαιολογικά αυτά ευρήματα, ιδιαίτερα η τέχνη Γανδάρα, αποδεικνύουν επίσης ότι ο Ελληνικός πολιτισμός, η Ελληνική γλώσσα και οι Ελληνικές τέχνες δεν επιβλήθηκαν αλλά υιοθετήθηκαν οικιοθελώς από τους λαούς της Ασίας, αφού καλλιεργήθηκαν επί πολλούς αιώνες μετά την αποχώρηση των Ελλήνων .

Η Ελλάδα θα έπρεπε να γνωρίζει καλύτερα και να προβάλλει διεθνώς τα σημαντικά και χρήσιμα αυτά στοιχεία των ξένων αρχαιολογικών ευρημάτων και πορισμάτων, γιατί αποτελούν μία σημαντική σελίδα της πολιτισμικής μας Ιστορίας.


Ποτίτσα Γρηγοράκου,
Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Παρισίων,
Ιστορικός Ερευνητής του Ελληνιστικού Πολιτισμού της Ανατολής,
Καθηγήτρια στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Αθηνών
http://logioshermes.blogspot.com