Αμυκλαι.O θρόνος του Απόλλωνα-Το πανάρχαιο μυστηριακό κέντρο της αρχαίας Σπάρτης

Το πανάρχαιο μυστηριακό κέντρο της αρχαίας Σπάρτης

Ένας άγνωστος τόπος στους περισσότερους Έλληνες που απέχει περί τα πέντε χιλιόμετρα απ’ την σημερινή πόλη της Σπάρτης. Και όμως, πολύ πιθανών, ο ιερός χώρος των Αμυκλών να είναι ο πρώτος οργανωμένος μυητικός και λατρευτικός ιερός τόπος στον Ελλαδικό χώρο. Μας είναι άγνωστο πότε κατοικήθηκε, ακόμη και οι αρχαιολόγοι δίδουν μια κατά προσέγγιση χρονολογία, γύρω στο 8000 π.Χ., από τα τελευταία ευρήματα.

Με την πρώτη μυστηριακή λατρεία προς τον θεό Υάκινθο παρουσίασε μια εξαιρετική άνθηση στην εποχή της Μυκηναϊκής περιόδου και που ίσως να έγινε οι αιτία για την εμφάνιση των άλλων μυητικών ιερών κέντρων.

Κατά την προϊστορική αρχαιότητα οι Αμύκλες υπήρξαν σημαντικότατη εστία πολιτισμού και πανάρχαιο θρησκευτικό κέντρο. Λατρευτικός αρχικά ως ο τόπος του θεού Υάκινθου, η λατρεία και τα μυστήρια του οποίου καθιερώθηκαν ιδιαίτερα κατά τη μυκηναϊκή εποχή, οι Αμύκλες έγιναν αργότερα κραταιή έδρα του "νεήλυδος", δηλαδή νιόφερτου στο λατρευτικό εκείνο τόπο Απόλλωνος, του Ολυμπίου Θεού των Δωριέων, που όμως δεν κατόρθωσε να εκτοπίσει εντελώς τις μυητικές τελετές και τη λατρεία της παλιάς θεότητας.

 

Όταν εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς στη Σπάρτη, (σύμφωνα με την επικρατέστερη αρχαία παράδοση), δυσκολεύτηκαν πολύ να κυριαρχήσουν στις Αμύκλες και αρκετά αργά - στους αρχαϊκούς χρόνους - κατόρθωσαν να τις κυριεύσουν.   

Από το όνομα της εορτής είναι φανερό ότι ο Υάκινθος ήταν προ-Μυκηναϊκός ήρωας που δίδαξε τα πρώτα μυστήρια και τον λάτρευαν σαν το θεό της βλαστήσεως μαζί με την αδελφή του Πολύβοια, όπου αργότερα ταυτίστηκαν μαζί τους η Μάνα-Δήμητρα με τη Κόρη-Περσεφόνη.

Κάθε χρόνο, με το τέλος της Άνοιξης κατά τον σπαρτιατικό μήνα Φλιάσιο -σελήνη Μαϊου-, ή στα μέσα του καλοκαιριού κατά τον μήνα Υακίνθιο -σελήνη Ιουλίου-, οι Λακεδαιμόνιοι εόρταζαν επί τρείς ημέρες στις Αμύκλες τα λεγόμενα «Υακίνθια» με εναγισμούς^[1], μυήσεις και κοινά δείπνα προς τιμήν του πανέμορφου Υακίνθου, του Θνήσκοντος και Ανασταινομένου γονιμικού Θεού, υιού του Αμύκλα, που σκότωσε κατά λάθος ο θαυμαστής του θεός Απόλλων. Την πρώτη ημέρα των «Υακινθίων» προσφέρονταν μελαγχολικά θυσίες στους νεκρούς από αστεφάνωτους (σε ένδειξη πένθους) θρησκευτές και νεκρόδειπνα δίχως ψωμί, πίττες ή άλλα γλυκίσματα, ενώ γίνονταν επίσης και εναγισμοί, μυητικές τελετές προς τιμή του «ωραίου εφήβου» (Υακίνθου). Στις δύο επόμενες ημέρες η ατμόσφαιρα άλλαζε σε εορταστική, οι θρησκευτές στεφανώνονταν με κισσό και οι εορτασμοί έκλειναν με παιάνες, χορούς, πομπή, και, τέλος, με αρτοκλασία, θυσίες και συνεστιάσεις προς τιμή του «Καρνείου» Απόλλωνος στις οποίες καλούνταν να συμμετάσχουν και οι δούλοι και οι ξένοι. «Υακίνθια» εορτάζονταν επίσης και στο Άργος, τον Τάραντα, τη Θήρα, την Ανάφη, την Κυρήνη και την Κώ.

Η αποδομηση....

Ένας κολοσσιαίο Ιερό του 6ου αιώνα π.Χ., που όμοιό του δεν υπήρξε στην ελληνική αρχαιότητα, βρίσκεται σήμερα ''σπαρμένο'' σε όλες τις βυζαντινές εκκλησίες της κοιλάδας του Ευρώτα. Οι αρχαιολόγοι μαζεύουν τα κομμάτια ένα ένα...

Είναι ένας μικρός λόφος γύρω στα 200 μέτρα ύψος, φαλακρός στην κορυφή του, με μια μικρή εκκλησία που τον ονοματίζει: Αγία Κυριακή. Κάποια ερείπια εδώ κι εκεί δείχνουν ότι πριν από τους χριστιανούς τον είχαν επιλέξει πρώτοι οι αρχαίοι, αλλά και πάλι τα στοιχεία είναι ελάχιστα ώστε να αντιληφθεί ο τυχαίος επισκέπτης τη σημασία τους. Ποιος μπορεί να φανταστεί ότι εδώ βρισκόταν το πλέον εντυπωσιακό και αινιγματικό κτίσμα της αρχαιότητας;

Ένας κολοσσιαίος θρόνος για τον θεό Απόλλωνα, του οποίου το λατρευτικό άγαλμα, που βρισκόταν στο κέντρο του, υπερέβαινε κατά πολύ σε ύψος το αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, αφού έφθανε στα 14,5 μέτρα! Ενα επιβλητικό, μαρμάρινο και περίτεχνα διακοσμημένο κτίριο του 6ου αιώνα π.Χ., που όμοιό του δεν υπήρξε άλλο στην ελληνική αρχαιότητα, δημιούργημα του φημισμένου γλύπτη  και αρχιτέκτονα Βαθυκλή από τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας.

Από την άλλη, όμως, ποιος δεν συγκλονίζεται από το γεγονός ότι αυτό το τριώροφο, όπως υπολογίζεται, Ιερό του Απόλλωνα Αμυκλαίου στηΣπάρτη, κατακερματισμένο μέσα στους αιώνες, βρίσκεται σήμερα«σπαρμένο» σε όλα τα εκκλησάκια της κοιλάδας του Ευρώτα;

Στην περίπτωση του Αμυκλαίου ο καθηγητής και Διευθυντής τουΜουσείου Μπενάκη κ. Άγγελος Δεληβορριάς άρχισε να ψάχνει  για τα σπαράγματα του μνημείου από το 1966-68, όταν υπηρετούσε ως αρχαιολόγος στη Σπάρτη (Πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου μάλιστα έχει ήδη ταυτίσει και δημοσιεύσει).

Επέστρεψε, το 2005, επικεφαλής πλέον ενός ανασκαφικού και αναστηλωτικού προγράμματος, με υπεύθυνο των ανασκαφικών εργασιών τον αρχαιολόγο του Μουσείου Μπενάκη κ. Σταύρο Βλύζο και μια μεγάλη ομάδα από εξέχοντες επιστήμονες, ο στόχος ήταν σαφής:εντοπισμός του αρχαίου υλικού, είτε αυτό είναι ενσωματωμένο σε νεότερα κτίσματα είτε θα προέλθει από τις ανασκαφές στον χώρο, και η χρησιμοποίησή του στην αποκατάσταση του μνημείου. 

1 Σχεδιαστική αναπαράσταση του Ιερού του Αμυκλαίου Απόλλωνα 2 Μαρμάρινη διακόσμηση του θρόνου 3 Τμήμα της μαρμάρινης σίμης του θρόνου 4 Τα λεοντοπόδαρα από το θρόνο του θεού 

Η εκκλησία της Αγίας Κυριακής είναι χτισμένη ολόκληρη από υλικό του ιερού. Ενα μνημειακών διαστάσεων αρχαίο μαρμάρινο κατώφλι είναι εντοιχισμένο στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Σκλαβοχώρι, στην οποία όμως έχουν εντοπισθεί συνολικά 15 αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, γλυπτά ή κιονόκρανα.

Στους Αγίους Θεοδώρους εντοπίστηκε ένα ακόμη. Ο Άγιος Νικόλαος έχει ενσωματωμένο αρχιτεκτονικό υλικό κυρίως από τον θρόνο. Και φυσικά δεν είναι τα μόνα. Άλλωστε αρχιτεκτονικά μέλη βρίσκονται και στο Μουσείο Σπάρτης. Δόμοι, ορθοστάτες, πλάκες δαπέδου, σπόνδυλοι κιόνων, κιονόκρανα τριών διαφορετικών τύπων σε συνδυασμό του ιωνικού με τον δωρικό ρυθμό, παραστάδες για θύρες με τόρμους για κιγκλιδώματα, τμήματα επιστυλίου και σίμης με φυτικό διάκοσμο, πλάκες από την οροφή περιμένουν να βρουν τη θέση τους. 

Το αίτημα του αρχαιολόγου όμως για την αποτοίχισή τους, κυρίως όσον αφορά το βυζαντινό εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, απορρίφθηκε πριν από λίγους μήνες από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο με το σκεπτικό της διατήρησης όλων των φάσεων της ιστορίας στα μνημεία και παρά την υπόσχεση της αποκατάστασης του ναού με νέο υλικό. Μια περαιτέρω συζήτηση ίσως δώσει τη λύση στο πρόβλημα και άλλωστε ο κ. Δεληβορριάς είναι αποφασισμένος να παλέψει για την επίλυσή του.

Η τριάδα

''Το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα μαζί με τα ιερά της Χαλκιοίκου Αθηνάς και της Ορθίας Αρτέμιδος συνάρθρωναν τη λατρεία της αρχαίας Σπάρτης, κάτι σαν την Αγία Τριάδα του χριστιανισμού. Μια τριάδα που ξεπερνούσε κατά πολύ τις εσωτερικές ανάγκες της τοπικής θρησκευτικότητας εκτονώνοντας τόσο καθημερινά αιτήματα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής όσο και τις πιεστικές ενστάσεις του ιστορικού βίου της πόλης'', όπως λέει ο ίδιος επιχειρηματολογώντας για τη σημασία του Αμυκλαίου.

Είναι πιθανόν άλλωστε ότι το μνημείο χτίστηκε ως επικύρωση της πολιτικής και στρατιωτικής συμμαχίας μεταξύ των δύο βασιλικών οίκων της Σπάρτης, των Αιγειδών και των Αγιαδών, υπό την προστασία του Απόλλωνα.

Πόσο εφικτή όμως είναι η ιδέα της αναστήλωσης ενός μνημείου που«δεν υπάρχει»; Το σχέδιο μοιάζει ουτοπικό, οι δυσκολίες, θεωρητικές και πρακτικές, φαντάζουν τεράστιες, όταν όμως ο κ. Δεληβορριάς αρχίζει να αναπτύσσει με πάθος και νεανικό ενθουσιασμό τα δεδομένα του εγχειρήματος, ένα προς ένα, όλα φαίνονται πιθανά. Και το «κυνήγι» των σπαραγμάτων του ιερού και η άδεια για τη χρήση τους αλλά κυρίως η απόδοση της άγνωστης ως σήμερα ακριβούς αρχιτεκτονικής μορφής του Αμυκλαίου. Γιατί κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς ήταν. Και παρ΄ ότι ο Παυσανίας βάζει τα δυνατά του τον 2ο μ.Χ. αιώνα για να το περιγράψει, βαθύτατα εντυπωσιασμένος από το μέγεθός του, τη μορφή του αλλά και από τον πλούσιο διάκοσμο, κάθε μελετητής ως σήμερα είχε να προτείνει μια διαφορετική εκδοχή.

Λεοντοπόδαρα
Τέσσερις βασικές αρχιτεκτονικές μονάδες υπήρχαν στο τέμενος του Αμυκλαίου θεού, όπως λέει ο κ. Δεληβορριάς. Ηταν ο θρόνος με το κολοσσιαίο ξόανο του Απόλλωνα, ο τάφος του Υακίνθου (η λατρεία του οποίου είχε προηγηθεί στον ίδιο χώρο), ο κυκλικός κλιμακωτός βωμός και, τέλος, ο περίβολος. Θεωρείται όμως πιθανόν ότι υπήρχαν και άλλα οικοδομήματα, συγκεκριμένα μια στοά αλλά και ένα πρόπυλο, όπως υποδεικνύουν τα ως τώρα ευρήματα. Οσο για τα επίπεδα τουκτίσματος, το πρώτο ήταν το κάθισμα του θρόνου, το δεύτερο ήταν τα προεξέχοντα ερεισίχειρα, ενώ πιθανότατα υπήρχε και τρίτο, που ήταν η ράχη. Τρία τεράστια λεοντοπόδαρα που έχουν έρθει στο φως επιβεβαιώνουν άλλωστε ότι το αρχιτεκτόνημα είχε μορφή καθίσματος αφού πάντα οι αρχαίοι θρόνοι στηρίζονταν σε άκρα λεόντων. ''Αλλά και η ποιότητα της κατεργασίας του μαρμάρου είναι εξαιρετική, νομίζει κανείς ότι η επιφάνεια είναι ελεφάντινη'', επισημαίνει ο κ. Δεληβορριάς.

Το βέβαιο είναι ότι το άγαλμα προϋπήρχε στη θέση αυτή τουλάχιστον μισό αιώνα πριν κατασκευαστεί ο θρόνος. Στην ουσία ήταν ένα ξύλινο ξόανο σε μορφή κίονα, επενδυμένο με μεταλλικά ελάσματα και με πρόσωπο επιχρυσωμένο. Το ίδιο έχει χαθεί, και λόγω του ευπαθούς υλικού του, σώζεται, όμως, όπως λέει ο κ. Δεληβορριάς, η εγκοπή του βάθρου μέσα στην οποία ήταν προσαρμοσμένο το κεντρικό ξύλο του ξοάνου. Πού «κοιτούσε»; Προς τον Ταΰγετο, προς τα δυτικά δηλαδή, ενώ μέσα στο βάθρο του ήταν ο τάφος του Υακίνθου, όπου κατά την πρώτη ημέρα των Υακινθίων γίνονταν σπονδές.

Ο διάκοσμος 

Μόνο με την επιστράτευση πλούσιας φαντασίας μπορεί κανείς να σχηματίσει σήμερα την εντύπωση που έδινε το μνημείο στην αρχαιότητα. Ορατό από πολύ μακριά, λόγω του μεγέθους του, θα έλαμπε στο φως του ηλίου χάρη στο αστραφτερό του μάρμαρο, στις μεταλλικές επενδύσεις τουαγάλματος και στις επιχρυσώσεις. Η ανάγλυφη διακόσμησή του εξάλλου με αναρίθμητες παραστάσεις, των οποίων τη λεπτομερή περιγραφή κάνει ο Παυσανίας, περιελάμβανε θεματικά όλη τη...μυθολογία, αν και με μια προτίμηση στον Ηρακλή, μυθικό ήρωα της δωρικής φυλής. Πού βρίσκεται άραγε όλο αυτό το υλικό; 

''Ούτε μαρμάρινα, ούτε χάλκινα ανάγλυφα, αλλά ούτε γραπτούς πήλινους πίνακες θα βρούμε γιατί κάποιο σπάραγμα δεν θα είχε επιβιώσει ως σήμερα. Είμαστε υποχρεωμένοι λοιπόν να φανταστούμε τις παραστάσεις ζωγραφισμένες σε ξύλινους πίνακες συναρθρωμένους με τα υπόλοιπα στοιχεία αυτής της εντελώς ανορθόδοξης αρχιτεκτονικής δημιουργίας'', καταλήγει ο κ. Δεληβορριάς.

Η ιστορία των ανασκαφών

Πολύ νωρίς, από τις αρχές του 19ου αιώνα, εκδηλώθηκε το ενδιαφέρονγια το Αμυκλαίον, χάριν της ανάγνωσης του Παυσανία, ενώ πρώτος ανασκαφέας του ιερού ήταν ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας το1889-90, ο οποίος αποκάλυψε κτιστό ανάλημμα και τον περίβολο τουναού. Η ανασκαφή συνεχίστηκε το 1904 από τον Φουρτβέγκλερ και τον αρχιτέκτονα Φίχτερ και το 1907 από τον Α.Σκιά,ο οποίος μετακινώντας την εκκλησία της Αγίας Κυριακής εντόπισε ότι ο θρόνος βρισκόταν ακριβώς από κάτω.Το 1924 ακολούθησαν έρευνες από τονΕ.Βuschor και τον W.von Μassow, οι οποίοι επιβεβαίωσαν τη λατρεία στον χώρο από τη Μυκηναϊκή εποχή.

Ενδιαφέρον όμως έχει η προσέγγιση κάθε μελετητή στη μορφή του ιερού. Άλλοι τοποθετούν το ξόανο εντός του θρόνου και άλλοι το ανεβάζουν επάνω του. Άλλοι θεωρούν ότι ξόανο και θρόνος έχουν το ίδιο ύψος, ενώ όλοι αναπτύσσουν τον διάκοσμο με διαφορετικό τρόπο. Παρ΄ όλα αυτά, αξίζει να αναφερθεί ότι σε όλες τις σχεδιαστικές αναπαραστάσεις δεσπόζει η ιδέα του καθίσματος. Όσον αφορά τη σύγχρονη έρευνα, το αποτέλεσμα θα προκύψει από τη συνεργασία του κ.Δεληβορριά με τον καθηγητή Αρχιτεκτονικής κ.Μανόλη Κορρέ.

 ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΡΟΝΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

ΟΙ ΛΕΟΝΤΟΠΟΔΑΡΕΣ ΒΑΣΕΙΣ

Από την μελέτη του αρχιτεκτονικού υλικού εξάγονται επιπλέον τα ακόλουθα συμπεράσματα:

1. Έχουν εντοπιστεί τέσσερις τυπολογικά διαφορετικές ομάδες των κορωνίδων της σίμης.
2. Σχετικά με τον ρυθμό του αρχιτεκτονήματος, παρά τις πλεονάζουσες ιωνικές ενδείξεις, τα σωζόμενα μέλη των κιονοστοιχιών είναι όλα δωρικά και κατατάσσονται σε δύο τύπους, με διακοσμημένο ή ακόσμητο το υποτραχύλιο των κιονόκρανων και, συνακόλουθα, ανάλογα επίκρανα και γείσα.
3. Το μετακιόνιο της πρώτης κατηγορίας ορίζεται σήμερα με απόλυτη ακρίβεια χάρη στη διόρθωση της αποκατάστασης του γείσου με την επιγραφή ΔΑΜΟΚΑΜΟΣ που είχε προτείνει ο Fiechter, μετά την αναγνώριση και συγκόλληση του ελλείποντος τμήματος.
4. Ένα μνημειακών διαστάσεων κατώφλι, εντοιχισμένο στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία στο Σκλαβοχώρι που συνδυάζεται με ομόλογα αρχιτεκτονικά στοιχεία εντοιχισμένα επίσης στην εκκλησία του Σκλαβοχωρίου, επιβεβαιώνει την παρουσία ξύλινων δρύφακτων - κιγκλιδωμάτων στο ίδιο επίπεδο της ανωδομής του Θρόνου, όπου πρέπει να έστεκαν και οι δωρικοί κίονες με το ακόσμητο υποτραχύλιο των κιονοκράνων τους.
5. Ο τύπος αυτός της ημίτονης πιθανότατα κιονοστοιχίας, φαίνεται πως συνδυάζεται με τις περίφημες μαρμάρινες κονσόλες.
6. Η παντελής απουσία θραυσμάτων, που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ύπαρξη μετοπών και τριγλύφων, μια και τα σωζόμενα τμήματα είναι μεταγενέστερης επεξεργασίας, υποδηλώνει ότι ο αρχιτέκτονας του μνημείου θέλησε να το απαλλάξει από όσα συστατικά θα παρέπεμπαν άμεσα στη λογική της αρχιτεκτονικής, για να τονίσει την ψευδαίσθηση του επίπλου. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την ενδεχόμενη παρουσία μίας ή περισσότερων ζωοφόρων.

Σε ό,τι αφορά στη χρονολόγηση του θρόνου, καθοριστικό ρόλο για την αναγωγή του στο 530-520 π.Χ. έπαιξε ο Ernst Buschor, ο οποίος κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό μέσω συγκρίσεων με διακοσμητικά στοιχεία από ευρήματα της «δυτικής νεκρόπολης» στη Σάμο. Ορθότερα όμως, τόσο ο Κωνσταντίνος Τσάκος όσο και η Amalia Faustoferri, αφού επανεξέτασαν αυτό το υλικό συμπεριλαμβάνοντας και επιπλέον ευρήματα από τη δυτική νεκρόπολη της Σάμου και, επίσης, αφού εντόπισαν την άμεση συνάφεια που υπάρχει με αρχιτεκτονικά στοιχεία του πρώιμου ναού της Αφαίας στην Αίγινα, προτείνουν μια χρονολόγηση γύρω στα 560-550 π.Χ

Γραπτές πηγές

Η σημασία που είχαν το ιερό και οι συνδεδεμένες με αυτό λατρευτικές εκδηλώσεις των Υακινθείων για τον πληθυσμό της Λακωνίας μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα τεκμηριώνονται από αρχαίες γραπτές πηγές και επιγραφές. Οι βασικότερες πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας είναι ο Παυσανίας (3.19.1-5) και ο Αθήναιος (4.139δ-φ, 6.232α). Ο περιηγητής μας παρέχει τις σημαντικότερες πληροφορίες για το άγαλμα και, κυρίως, για το θρόνο. Από τον Ηρόδοτο (1.69) μαθαίνουμε ότι ο Κροίσος από τη Λυδία δώρισε τα χρήματα που χρειάζονταν για να επενδυθούν τα αγάλματα του Απόλλωνα στο όρος Θόρνακας και στις Αμύκλες. Άλλες πηγές περιέχουν σύντομες σημειώσεις σχετικά με τις λατρευτικές εκδηλώσεις που λάμβαναν χώρα στο Αμυκλαίον μέχρι και τη Ρωμαϊκή εποχή, κυρίως όμως παρέχουν πληροφορίες για τη σύνδεση της απολλώνιας με τη χθόνια λατρεία του τοπικού ήρωα Υακίνθου. Ο Πολυκράτης λ.χ. σημειώνει στους Δειπνοσοφιστές ότι οι Λάκωνες γιόρταζαν τα Υακίνθεια κάθε καλοκαίρι για να τιμήσουν τον Υάκινθο και τον Απόλλωνα. Τέλος, στον Αθήναιο (4.173f) γίνεται αναφορά και στην «Υακίνθεια Οδό», οδό που ακολουθούσε η εορταστική πομπή από τη Σπάρτη με τελικό προορισμό τις Αμύκλες.

Πληροφορίες: Το Βήμα,hellinon , epirotica

Βιβλιογραφία:

Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις: Κορινθιακά-Λακωνικά (Αθήνα 1994), σελ. 383-389.

πηγή 

 ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

http://visaltis.blogspot.com/2011/10/o.html#more